Китдин Улус Орн

Wikipedia-с

Китдин Улус Орн (Хальмгәр)

People's Republic of China (Инглишар)
中华人民共和国[a]
Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó
ЧастрMarch of the Volunteers
《义勇军进行曲》
Location of China
PRC-administered areas in dark green;
PRC territorial claims in light green
Хотл БалһснБәәҗң (北京)
Largest city Шанхай (上海)
Official language(s) Standard Mandarin[1]
Recognised regional languages See Languages of China
Official scripts Simplified Chinese[1]
Ethnic groups  92% Han; 55 recognised minorities
Demonym Chinese
Government People's republic,[2]
Communist state,[3][4]
 -  President Xi Jinping
 -  Premier Wen Jiabao
 -  NPCSC Chairman Wu Bangguo
 -  CPPCC Chairman Jia Qinglin
Legislature National People's Congress
Establishment
 -  People's Republic of China proclaimed. 1 October 1949 
Area
 -  Total 9,640,821 km2 [c] or 9,671,018 km2[c](3rd/4th)
3 704 427 sq mi 
 -  Water (%) 2.8[d]
Population
 -  2010 estimate 1,338,612,968[5] (1st)
 -  2000 census 1,242,612,226 
 -  Density 139.6/km2 (53rd)
363,3/sq mi
GDP (PPP) 2009 estimate
 -  Total $8.765 trillion[6] 
 -  Per capita $6,567[6] 
GDP (nominal) 2009 estimate
 -  Total $4.909 trillion[6] 
 -  Per capita $3,677[6] 
Gini (2007) 47.0[7] 
HDI (2007) 0.772[8] (medium) (91st)
Currency Chinese yuan (renminbi) (¥) (CNY)
Time zone China Standard Time (UTC+8)
Date formats yyyy-mm-dd
or yyyymd
(CE; CE-1949)
Drives on the right, except for Hong Kong & Macau
Internet TLD .cn
Calling code +86
a. ^ See also Names of China.

b. ^ Simple characterizations of the political structure since the 1980s are no longer possible.

c. ^ 9,598,086 km2 excludes all disputed territories.
9,640,821 km2 Includes PRC-administered area (Aksai Chin and Trans-Karakoram Tract, both territories claimed by India), Taiwan is not included.[9]

d. ^ Information for mainland China only. Hong Kong, Macau and territories under the jurisdiction of the Republic of China, commonly known as Taiwan, are excluded.

Китдин Улус Орн (ки. 中华人民共和国, Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó, 中国[10]) тускар медедго күн һазр деер уга, Делкән хамгин ик орн-нутуг мемлекеттік эн болҗана. Энд ода 1 җува 160 сай күн байна гиҗ 1990 җилин то-диг медүлҗ-эна. Орын-нутугин мемлекеттің хотол балһснь Бәәҗң, энд 10 сай 819 миңһун күн улуста байна (1990 җил улус).

Орын-нутугин мемлекеттің тогтац[ясврлх | кодар ясврлх]

Китдин орнд 23 провинциясында. 5 автономды велаят райондар болн цутхулңгин медлин 4 балһсн (Бәәҗиң, Шанхай, Тянҗин, Чунцин) бәәнә. Автономн райодын тоод Өвр Моңһл (Внутренняя Монголия), Шинҗән-Уйһур, Төвд, Нингша, Гуаншин орҗана. Өвр Моңһолд болын Шинҗән-Уйһурин автономды райондар мана ойрад қалмақ хальмгуд бәәнә. Өвр Моңһолың хотол балһснь — Көк Хот, Шинҗәңгин хотолнь - Үрүмчи. Тегәд Китд Улусин Республикасындағы Җумхур Хальмг Қалмақтардың Таңһачла бас эврөнөнь тууҗаран, өдгә цагин йовдаларн залһалдата, гиҗ келҗ болҗана.

Китдин орын-нутугин государственн девлет келнь китд болҗана. Китд улус - хань — орн-нутугин мемлекеттің цуг байрақ улусин 90 һар процентинь тогтаҗана, талдан 50 hap келн-улус энд бәәнә. Тер тоод Нингша провинциясында сартақ исламның улус, Гуаншинд Өмн үзг Азияның келн-улус — вьетд болн нань чигин әмтын байна.

Тарихи[ясврлх | кодар ясврлх]

Делкән хамгин кезәңак туужта орн-нутугудин негень Китд болҗана. Кесег зун җилин туршарт Китдин хаадуд хам-хоша бәәх орн-нутугудиг эврәннъ күчнүд орулхар седҗәлә. Манҗуриг, Моңһолмудин, Зүн һарин, Кашгарин, Төвдин зәрм Һазрамудыг эзлҗ авад, эврәнень орн-нутуган өргеҗүлсамин.

Болве XIX век зун җиләс авын Англь, Японь, Германь болын нань чигин орн-нутугуд Китдиг эврәннь медледән орулхар седҗәлә. Китд улус эн даҗрачнарин өмнәс кесег дәкҗ ноол-дандбосла. Синьхайск революц (1911–1913 җилмүд) рок монархиг уга кеһәд, Китд Респуб-Җумхур-ликиг зарлала.

1937–1945 җилмүдт Японь Китдиг даҗрахин кергет, дә босхала. 1945 җилд советск радян церег Японя Квантун әәрмиг хамх цокад, Манҗуриг сулдукхала. Японь эврәнень капитуляции тускар зарлала. Советск Радян цер-гин командовань Китдин улусин әәрмед япон трофейн зер-зевиг бәрулҗ өглә. Тиим ке-вәр Китд ңутугт олн улусин революц диилвар бәрхин төлә сән таал тогтагдала.

Хулһан сарин нег шинд Китд Улусин Республик Җумхуриети мемлекеттік зарлагдала. Ода орн-нутугт 1982 җилин бар сарин 4-д батласан КУР-ин Констигитуц үүлдҗөнә. 1965 җилин хөөн "культурын революцин" йовудт 1954 җилин Консти-туцла ирлцәтәһәр тогтасан политическ бур-дәц хамхалгадла. Олн-улусин элченрин Цугкит-дин хург (ВСНП) үүлддгән уурв. Суңһугдудг государственн мемлекеттің органмудын ормуд цергә-бюрократическ диктатурин органмуд тогтагдла. Бәәрен органмудын көдлөмшиг ревоюционин" комитетмуд куцәҗәлә.

1982 җилин Конституцла ирлцәтәһәр олн улусин элченрин Цугкитдин хуруг девлет государственин йосна ах орган болҗана. Провинцсәс, автономн велаят райодас, цутхулңаг медлин балһасдас суңһугдасын депутатирас ВСНП тогтана. Депутатириг суңһулһан ВСНП-н даңгин үүлдудг комитетин һардаврат болна. Хуралт болһна ВСНП 5 җилин болагт суңһугдана. Цугкитдин эн хуруг КУР-ин ахлачиг болын терүнә даруксиг суңһүна. КУР-ин ахлачин болын терүнә даруксин үүлдуврин болзогань бас тавн җил болҗана, дарук болзагит чигин эдниг суңһаҗ болҗана, болв хойр болзгас үлү биш цагат.

КУР-ин ахлач государствин мемлекеттік девлет институтының дотур-дундын болн һазадын кергүдт элчельна. КУР-ин ахлачин селвегәр ВСНП Государственн Девлетин советин радян (правительствеин) мемлекеттің премьерин кандидатуриг батлана. Цугкитдин хургин сессьмуд хоорнод даңгин үүлдудаг комитет үүлдувриг күцәнә. Комитетин ахлач, терүнә дарукс, секретаритын начальник болн гешүд суңһугдана. Комитетин күцуц зөвин болвозгань бас тавн җил болҗана. Зака тогтагче йосиг Цугкитдин хург күцәнә.

Күцәгче йосн болхала Государственн Девлетин советин радян һарт байна. Государственн Девлет совет радян Цугкитдин хургин болн терүнә даңгин үүлдудг комитетин өмн дааврата болҗана. Госсоветин Девлет Радян болзогань бас тавын җил болҗана. Орын-нутугин мемлекеттің экономическ, политическ олн төрмүдиг комитет күцәнә. Госсоветин Девлет Радян премьер, терүнә дарукс, советин радян гешүд болн секретариатын начальник Госсоветин даңгин үүлдудг комитетд орна. Премьер, терүнә дарукс болн комитетмүдин ахлачнар эн үүлд хойрас үлү болзагат тәвгадхаш.

Райодын, велаятин балһасна, провинцсин олын улусин элчинрин хургад тавын җилин болзогат суңһугдана.

Орын-нутугин мемлекеттік парламентд - олын улусин элчинрин Цугкитдин хургин ханьд 2970 депутат орҗана. Эдниг олвын мандатта системәр,нуучнар дууһар өгәд суңһала.

Орын-нутугин мемлекеттік политическ бәәдле-җирһалд урдук кевәр һололгеч чинриг Китдин Комму-нистическ парть зүуҗәнә. Энүг 1921 җилин така сарин 1 шиңд бурдәлә. 1991 җилин то-дигәр партии ханьд 50,32 сай гешүн бәәлә. Сүл ик сольврмудын цагла чигин Коммунистическ парть күчән барҗахш. Орн-нутугт мемлекеттік болҗах ик политическ боли хамгин түрүнд экономическ сольвромудыг чадмагар һардҗа-на.

Энүнә үүлдувриг бурушаҗах баһчудын чидлимүд орн-нутугт мемлекеттік байсан болв чигин, ода деерән эднд бәәдлиг сольх арһ уга болҗана. Ода деерән партии лидермүд орн-нутугин өдгә цагин бәәдлиг һартан бәрҗәнә. Экономическ ик сольврата политикиг коммунистнир ик урдаснь күцәснә ашт орын-нутугт тиим бәәдыл тогтав. Делкәд учрҗах демократическ сольврумудыг Китдин коммунистинир Советск Радян Союзин коммунистинрәс урдаснь медҗ тодраха керг-үүлдувар күцәлә. Орн-нутугин мемлекеттің эконо-микин бәәдлиг ясрулхин кергет Дэн Сяопине селвегәр һазадын капитал орн-нутугт промышленностин кесг халхад өргәр олзулдаг болв. Сул экономическ зонмуд өргәр бүрдәгдҗәлә. Радян Советск Союзд Радян болхала тер цагла хуучин йосн нам түрун ишкидлән эн туст кеһәд уга билә. Тиигәд Һазадын капиталыг олзалсана, эврәннь экономикой оңдарулсна ашт Китд ард хоцорлаһнас болын революционн ик сольврмудас гетлегев. Хуучин йосн ормадан үлдав.

Коммунистическ партии Генеральн сег-лөтрин үүлиг ода Цзян Цземинь дааҗана. Энүнлә дегец эн КУР-ин цергә радян советин ах-лачнь болҗана. Тегәд цергә күчин чигин ком-мунистнрин һарт бәәхмен болҗана.

1987 җилин хулһан сарин чилгичәр КПК-н XII съезд болла. 285 күн улуста ханьта шин ЦК-г эн суңһув. 200 күн улуста ханьта селвегченрин цутхулаң комиссь энд суңһула. ЦК-н Политбюрон ханьд 18 күн улуста орҗана. Дисципли бүртукдуг цутхулаң комиссь партьд бас байнәжй.й. Тегәд коммунистер урдук кевәр дисциплинд һол оньган өгдег болҗана, үлу үг келх зөв уга. Тегәд орн-нутугт мемлекеттік буржуазиялық гиҗ келҗ болх зәрм партьс бөөсын болв чигин, эврәннь һололгеч зокалмудас коммунистнир хаһцаҗахш. Талдан халәцтә партиг эдин цагин некверлә ишкидыл бәрҗ тесдег болҗана.

"Буржуазн" партисан тоод Китд нугугут демократь делгурүлуһнуд дөң болдыг ассоциац, Китдин демократическ лиг, Тайваня демок-ратическ автономин лиг. Гоминьдана рево-люционн комитет үнн-чик бәәдлин Китдин парть болн нань чигн зәрм җисәд үулдҗәнә. Болвы орн-нутугин политическ бәәдел-җирһилад эднә зүүҗәх чинринь йир баһ. Китд парла-ментин ханьд һалалгачдан коммунистнир байна. Талдан партьсин элчинриг терүнә ханьд кезә орулхамб?

Тер мет Китдин олн улусин политическ селвелцәнә радян совет орн-нутугуг мемлекеттік 1949 җиләс авын үүлдеҗәнә. Энүнә ханьд олн зүсан демократическ партьс, олна организацас, олн зусн келн-әмтенә элчинир, тер мет һазадын орнд бәәх китд улус орҗана. Радян Советин ахлачнь КПК-н нертә үүлдәч Ли Җуйхань болҗана.

Хабар агенттігі церлелте[ясврлх | кодар ясврлх]

Өдр болһан һардаг газетмүдәс хамгин ик тиражтань "Женьминь жибао" болҗана КПК-н ЦК-н орган эн болжана. 5 сай зкземпляртаһар һарчана. Болвы китд пионермүдин газетин тиражнь энүнәс ик — 11 сай.

Зәңгелелһенә "Синьхуа" агентств нарт дел-кәд ик темдгтә. Энүг 1931 җил Яньаньд бурдәлә. Улан Китдин агентств гиҗ энүг түрүн саамд нерәдҗәлә. 1937 җилин туула сард энүг Шин Китдин (Синьхуа) агентствд хүврүлв. Цутхулаң радиозәңгелилһи болн техе-үзлүһан орн-нутугт байна. 105 телестанц Китд нутугт мемлекеттік үүлдҗәнә.

Эдл-аху[ясврлх | кодар ясврлх]

Китдин экономикин тускар бидн келлә-видын. Сүл цагт энд хамгин шин технологийтә промышленность делгерлит авчана, сул экономик зонмуд энүнд сән нилчән күр-гҗәнә. Селәнә эдл-аху орн-нутугут ик делгерлит авчана, энд бас ик сольврмуд күцәгдв, орн-нутуг бийән хот-хоолар теткҗәнә. Китдин мөңгнь-юуань — 10 җяо — 100 фын. Сүл саамд нарт делкән бәәдл-җирһалд Китдин чинр өсәд йовна. Her үлү Советск Союз Радян тарад хуурсана саамд эн орн-нутугин тоомсрнь өөдлөв. Моңһолын, Казахстана Қазақстан болн нань чигтн орн-нутугудын туст энүнә күргҗәх үлмәнь өсәд йовна.

Таңһчин буулһавар[ясврлх | кодар ясврлх]

Китдин Улус Орна Таңһчин буулһавр[11]
Map # Region Division name Trad. Simp. Pinyin Postal Abbr. ISO[12] Type Capital Population¹ Density² Area³ Divisions
1 Northwest Шинҗән 新疆 新疆 Xīnjiāng Sinkiang xīn CN-65 AR Ürümqi 19,630,000 12 1,660,400 List
2 North Өвр моңһл 內蒙古 内蒙古 Nèiměnggǔ Mongolia 内蒙古 nèiměnggǔ CN-15 AR Hohhot 23,840,000 20 1,183,000 List
3 Northeast Хәйлүнҗән 黑龍江 黑龙江 Hēilóngjiāng Heilungkiang hēi CN-23 Province Harbin 38,170,000 83 454,000 List
4 Northeast Җилин 吉林 吉林 Jílín Kirin CN-22 Province Changchun 27,090,000 145 187,400 List
5 Northeast Ляунин 遼寧 辽宁 Liáoníng Fengtien liáo CN-21 Province Shenyang 42,170,000 289 145,900 List
6 Southwest Төвд 西藏 西藏 Xīzàng Tibet zàng CN-54 AR Lhasa 2,740,000 2 1,228,400 List
7 Northwest Көк нур 青海 青海 Qīnghǎi Tsinghai qīng CN-63 Province Xining 5,390,000 7 721,200 List
8 Northwest Һансу 甘肅 甘肃 Gānsù Kansu gān CN-62 Province Lanzhou 26,190,000 58 454,300 List
9 Northwest Нинша 寧夏 宁夏 Níngxià Ningsia níng CN-64 AR Yinchuan 5,880,000 89 66,400 List
10 Northwest Шаанши 陝西 陕西 Shǎnxī Shensi shǎn CN-61 Province Xi'an 37,050,000 180 205,600 List
11 North Шанши 山西 山西 Shānxī Shansi jìn CN-14 Province Taiyuan 33,350,000 213 156,300 List
12 North Хебәй 河北 河北 Héběi Hopeh CN-13 Province Shijiazhuang 68,090,000 363 187,700 List
13 North Бееҗн 北京 北京 Běijīng Peking jīng CN-11 Municip. 15,810,000 941 16,800 List
14 North Тянҗин 天津 天津 Tiānjīn Tientsin jīn CN-12 Municip. 11,519,000 980 11,305 List
15 East Шандун 山東 山东 Shāndōng Shantung CN-37 Province Jinan 91,800,000 586 153,800 List
16 South Central Хенән 河南 河南 Hénán Honan CN-41 Province Zhengzhou 98,690,000 591 167,000 List
17 Southwest Шичуан 四川 四川 Sìchuān Szechuan chuān CN-51 Province Chengdu 87,250,000 180 485,000 List
18 Southwest Чончин 重慶 重庆 Chóngqìng Chungking CN-50 Municip. 31,442,300 382 82,300 List
19 South Central Хүбәй 湖北 湖北 Húběi Hupeh è CN-42 Province Wuhan 60,160,000 324 185,900 List
20 East Анхвей 安徽 安徽 Ānhuī Anhwei wǎn CN-34 Province Hefei 64,610,000 463 139,700 List
21 East Җянсу 江蘇 江苏 Jiāngsū Kiangsu CN-32 Province Nanjing 75,495,000 736 102,600 List
22 Southwest Юннан 雲南 云南 Yúnnán Yunnan diān CN-53 Province Kunming 44,150,000 112 394,000 List
23 Southwest Гуйҗоу 貴州 贵州 Gùizhōu Kweichow qián CN-52 Province Guiyang 39,040,000 222 176,000 List
24 South Central Хунан 湖南 湖南 Húnán Hunan xiāng CN-43 Province Changsha 66,980,000 316 210,000 List
25 East Җянши 江西 江西 Jiāngxī Kiangsi gàn CN-36 Province Nanchang 42,840,000 257 167,000 List
26 East Җеҗән 浙江 浙江 Zhèjiāng Chekiang zhè CN-33 Province Hangzhou 47,200,000 464 102,000 List
27 East Шанхай 上海 上海 Shànghǎi Shanghai CN-31 Municip. 18,450,000 2,622 6,341 List
28 South Central Гуанши 廣西 广西 Guǎngxī Kwangsi Guì CN-45 AR Nanning 48,890,000 207 236,000 List
29 South Central Гуандун 廣東 广东 Guǎngdōng Kwangtung yuè CN-44 Province Guangzhou 113,040,000 467 180,000 List
30 East Фуҗиян 福建 福建 Fújiàn Fukien mǐn CN-35 Province Fuzhou 35,110,000 289 121,300 List
31 South Central Макау 澳門 澳门 Àomén Macau ào CN-92 SAR 520,400 17,310 29 List
32 South Central Гонконг 香港 香港 Xiānggǎng Hong Kong gǎng CN-91 SAR 6,985,200 6,352 1,104 List
33 South Central Хайнан 海南 海南 Hǎinán Hainan qióng CN-46 Province Haikou 8,180,000 241 34,000 List
East Тайван 臺灣 台湾 Táiwān Formosa tái CN-71 Claimed Province Taipei 23,000,000 636 35,581 List

Notes:

¹: as of 2004
²: per km²
³: km²
†: Since its founding in 1949, the People's Republic of China (PRC) has considered Taiwan to be its 23rd province. However, the PRC has never controlled Taiwan. The Republic of China (ROC, "Taiwan") currently controls Taiwan which it governs as Taiwan Province, consisting of Taiwan island and Penghu. The ROC also controls one county of Fuchien (or Fukien) province: Kinmen; and part of a second county: Lienchiang.

Заалтс[ясврлх | кодар ясврлх]

Дәкәд хәләтән[ясврлх | кодар ясврлх]


 
Азин орн нутгуд

Азермудин ОрнСарта Апганмудин ОрнБахрейнин НутгБенгалмудин Улс ОрнБрунейгин НутгБурудин ОрнБутанмудин НутгВьетдин ОрнГүрҗмүдин ОрнЗюнһара Тимормудин Улс ОрнИҗибдин Араб Орн1Изралмудин ОрнЙомудин ОрнХашимит Җордин НутгИракудин ОрнСарта Иранмудин ОрнЙеменмудин ОрнКамбудин НутгҺатарин НутгКипрудин ОрнКитдин Улс ОрнКувейтин НутгЛаосин Улс ОрнЛебанмудин ОрнМалаймудин ОрнМальдивмудин ОрнМоңһлмудин ОрнМьянмудин НиицәнБалвудин Улсин Ниицәтә ОрнНиxуудин НутгНиицәтә Араб НутгудОманин НутгОрсин Ниицән2Сарта Паксин ОрнПилипмудин ОрнСартин ОрнСаудин Араб НутгСингапурмудин ОрнСирмудин Араб ОрнСолңһудин ОрнСолңһудин Улс ОрнСриланкудин Улс ОрнТоҗгудин ОрнТагилмудин НутгТуркгудин Орн² • Хасгудин Орн2Хемшудин ОрнЭнедигин ОрнЭндонесин Орн

Медгдго орн-нутг болн нань чигн: Абхазия4ВазиристанГосударство Шан
Государство Палестина3 (включая территории сектора Газа и Западного берега реки Иордан)Нагорный КарабахИракский КурдистанКитайская РеспубликаТурецкая Республика Северного КипраӨвр Өседин Таңһч4


1 Һолар Африкд; 2Хүвәр Европд; 3 ~ 100 орн нутгуд меддг гисн; 4 3 орн нутгуд меддг гисн.