Китдин Улус Орн
Китдин Улус Орн (Хальмгәр) People's Republic of China (Инглишар) |
||||||
---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
Частр: “March of the Volunteers” 《义勇军进行曲》 |
||||||
PRC-administered areas in dark green;
PRC territorial claims in light green |
||||||
Хотл Балһсн | Бәәҗң (北京) | |||||
Largest city | Шанхай (上海) | |||||
Official language(s) | Standard Mandarin[1] | |||||
Recognised regional languages | See Languages of China | |||||
Official scripts | Simplified Chinese[1] | |||||
Ethnic groups | 92% Han; 55 recognised minorities |
|||||
Demonym | Chinese | |||||
Government | People's republic,[2] Communist state,[3][4] |
|||||
- | President | Xi Jinping | ||||
- | Premier | Wen Jiabao | ||||
- | NPCSC Chairman | Wu Bangguo | ||||
- | CPPCC Chairman | Jia Qinglin | ||||
Legislature | National People's Congress | |||||
Establishment | ||||||
- | People's Republic of China proclaimed. | 1 October 1949 | ||||
Area | ||||||
- | Total | 9,640,821 km2 [c] or 9,671,018 km2[c](3rd/4th) 3 704 427 sq mi |
||||
- | Water (%) | 2.8[d] | ||||
Population | ||||||
- | 2010 estimate | 1,338,612,968[5] (1st) | ||||
- | 2000 census | 1,242,612,226 | ||||
- | Density | 139.6/km2 (53rd) 363,3/sq mi |
||||
GDP (PPP) | 2009 estimate | |||||
- | Total | $8.765 trillion[6] | ||||
- | Per capita | $6,567[6] | ||||
GDP (nominal) | 2009 estimate | |||||
- | Total | $4.909 trillion[6] | ||||
- | Per capita | $3,677[6] | ||||
Gini (2007) | 47.0[7] | |||||
HDI (2007) | 0.772[8] (medium) (91st) | |||||
Currency | Chinese yuan (renminbi) (¥) (CNY ) |
|||||
Time zone | China Standard Time (UTC+8) | |||||
Date formats | yyyy-mm-dd or yyyy年m月d日 (CE; CE-1949) |
|||||
Drives on the | right, except for Hong Kong & Macau | |||||
Internet TLD | .cn | |||||
Calling code | +86 | |||||
a. ^ See also Names of China.
b. ^ Simple characterizations of the political structure since the 1980s are no longer possible.[9] c. ^ 9,598,086 km2 excludes all disputed territories. |
Китдин Улус Орн (ки. 中华人民共和国, Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó, 中国[11]) тускар медедго күн һазр деер уга, Делкән хамгин ик орн-нутуг мемлекет эн болҗана. Энд ода 1 җува 160 сай күн бәәнә гиҗ 1990 җилин то-диг медүлҗ-эна. Орын-нутугин мемлекетин хотл балһснь Бәәҗң, энд 10 сай 819 миңһун күн улста бәәнә (1990 җил).
Орын-нутугин мемлекетин тогтац[ясх | иш ясх]
Китдин орнд 23 провинц. 5 автономн велаят район болн цутхулңгин медлин 4 балһсн (Бәәҗң, Шанхай, Тянҗин, Чунцин) бәәнә. Автономн райодын тоод Өвр Моңһл (Внутренняя Монголия), Шинҗән-Уйһр, Төвд, Нингша, Гуаншин орҗана. Өвр Моңһолд болын Шинҗән-Уйһурин автономн районд мана ойрад хальмгуд бәәнә. Өвр Моңһолың хотол балһснь — Көк Хот, Шинҗәңгин хотолнь - Үрүмчи. Тегәд Китд Улусин Републик Җумхур Хальмг Таңһачла бас эврөннь тууҗаран, өдгә цагин йовдаларн залһалдата, гиҗ келҗ болҗана.
Китдин орын-нутугин государственн девлет келнь китд болҗана. Китд улус - хань — орн-нутугин мемлекетин цуг улусин 90 һар процентинь тогтаҗана, талдан 50 hap келн-улус энд бәәнә. Тер тоод Нингша провинцид сарта улус, Гуаншинд Өмн үзг Азиин келн-улус — вьетд болн нань чигин әмтын бәәнә.
Тууҗ[ясх | иш ясх]
Делкән хамгин кезәңак туужта орн-нутугудин негень Китд болҗана. Кесег зун җилин туршарт Китдин хаадуд хам-хоша бәәх орн-нутугудиг эврәннъ күчнд орулхар седҗәлә. Манҗуриг, Моңһолмудин, Зүн һарин, Кашгарин, Төвдин зәрм Һазрамудыг эзлҗ авад, эврәнень орн-нутуган өргеҗүлсамин.
Болве XIX век зун җиләс авын Англь, Японь, Германь болын нань чигин орн-нутугуд Китдиг эврәннь медледән орулхар седҗәлә. Китд улус эн даҗрачнарин өмнәс кесег дәкҗ ноол-дандбосла. Синьхайск революц (1911–1913 җилмүд) рок монархиг уга кеһәд, Китд Респуб-Җумхур-ликиг зарлала.
1937–1945 җилмүдт Японь Китдиг даҗрахин кергет, дә босхала. 1945 җилд советск радян церег Японя Квантун әәрмиг хамх цокад, Манҗуриг сулдукхала. Японь эврәнень капитуляции тускар зарлала. Советск Радян цер-гин командовань Китдин улусин әәрмед япон трофейн зер-зевиг бәрулҗ өглә. Тиим ке-вәр Китд ңутугт олн улусин революц диилвар бәрхин төлә сән таал тогтагдала.
Хулһан сарин нег шинд Китд Улусин Республик Җумхуриети зарлагдала. Ода орн-нутугт 1982 җилин бар сарин 4-д батласан КУР-ин Констигитуц үүлдҗөнә. 1965 җилин хөөн "культурын революцин" йовудт 1954 җилин Консти-туцла ирлцәтәһәр тогтасан политическ бур-дәц хамхалгадла. Олн-улусин элченрин Цугкит-дин хург (ВСНП) үүлддгән уурв. Суңһугдудг государственн мемлекетин органмудын ормуд цергә-бюрократическ диктатурин органмуд тогтагдла. Бәәрен органмудын көдлөмшиг ревоюционин" комитетмуд куцәҗәлә.
1982 җилин Конституцла ирлцәтәһәр олн улусин элченрин Цугкитдин хуруг девлет государственн йосна ах орган болҗана. Провинцсәс, автономн велаят райодас, цутхулңаг медлин балһасдас суңһугдасын депутатирас ВСНП тогтана. Депутатириг суңһулһан ВСНП-н даңгин үүлдудг комитетин һардаврат болна. Хуралт болһна ВСНП 5 җилин болагт суңһугдана. Цугкитдин эн хуруг КУР-ин ахлачиг болн терүнә даруксиг суңһна. КУР-ин ахлачин болын терүнә даруксин үүлдуврин болзогань бас тавн җил болҗана, дарук болзагит чигин эдниг суңһаҗ болҗана, болв хойр болзгас үлү биш цагат.
КУР-ин ахлач государствин девлетин дотур-дундын болн һазадын кергүдт элчельна. КУР-ин ахлачин селвегәр ВСНП Государственн Девлетин советин радян (правительствеин) мемлекетин премьерин кандидатуриг батлана. Цугкитдин хургин сессьмуд хоорнод даңгин үүлдудаг комитет үүлдувриг күцәнә. Комитетин ахлач, терүнә дарукс, секретаритын начальник болн гешүд суңһугдана. Комитетин күцуц зөвин болвозгань бас тавн җил болҗана. Зака тогтагче йосиг Цугкитдин хург күцәнә.
Күцәгче йосн болхала Государственн Девлетин советин радян һарт бәәнә. Государственн Девлет совет радян Цугкитдин хургин болн терүнә даңгин үүлдудг комитетин өмн дааврата болҗана. Госсоветин Девлет Радян болзогань бас тавын җил болҗана. Орын-нутугин мемлекетин экономическ, политическ олн төрмүдиг комитет күцәнә. Госсоветин Девлет Радян премьер, терүнә дарукс, советин радян гешүд болн секретариатын начальник Госсоветин даңгин үүлдудг комитетд орна. Премьер, терүнә дарукс болн комитетмүдин ахлачнар эн үүлд хойрас үлү болзагат тәвгадхаш.
Райодын, велаятин балһасна, провинцсин олын улусин элчинрин хургад тавын җилин болзогат суңһугдана.
Орын-нутугин мемлекет парламентд - олын улусин элчинрин Цугкитдин хургин ханьд 2970 депутат орҗана. Эдниг олвын мандатта системәр,нуучнар дууһар өгәд суңһала.
Орын-нутугин мемлекет политическ бәәдле-җирһалд урдук кевәр һололгеч чинриг Китдин Комму-нистическ парть зүуҗәнә. Энүг 1921 җилин така сарин 1 шиңд бурдәлә. 1991 җилин то-дигәр партии ханьд 50,32 сай гешүн бәәлә. Сүл ик сольврмудын цагла чигин Коммунистическ парть күчән барҗахш. Орн-нутугт мемлекет болҗах ик политическ боли хамгин түрүнд экономическ сольвромудыг чадмагар һардҗа-на.
Энүнә үүлдувриг бурушаҗах баһчудын чидлимүд орн-нутугт мемлекет бәәсын болв чигин, ода деерән эднд бәәдлиг сольх арһ уга болҗана. Ода деерән партии лидермүд орн-нутугин өдгә цагин бәәдлиг һартан бәрҗәнә. Экономическ ик сольврата политикиг коммунистнир ик урдаснь күцәснә ашт орын-нутугт тиим бәәдл тогтав. Делкәд учрҗах демократическ сольврумудыг Китдин коммунистинир Советск Радян Союзин коммунистинрәс урдаснь медҗ тодраха керг-үүлдувар күцәлә. Орн-нутугин мемлекетин эконо-микин бәәдлиг ясрулхин кергет Дэн Сяопине селвгәр һазадын капитал орн-нутугт промышленностин кесг халхд өргәр олзлдг болв. Сул экономическ зонмуд өргәр бүрдәгдҗәлә. Радян Советск Союзд Радян болхала тер цагла хуучн йосн нам түрун ишкидлән эн туст кеһәд уга билә. Тиигәд Һазадын капиталыг олзалсана, эврәннь экономикой оңдарулсна ашт Китд ард хоцорлаһнас болын революционн ик сольврмудас гетлегев. Хуучин йосн ормадан үлдав.
Коммунистическ партии Генеральн сег-лөтрин үүлиг ода Цзян Цземинь дааҗана. Энүнлә дегец эн КУР-ин цергә радян советин ах-лачнь болҗана. Тегәд цергә күчин чигин ком-мунистнрин һарт бәәхмен болҗана.
1987 җилин хулһан сарин чилгичәр КПК-н XII съезд болла. 285 күн улста ханьта шин ЦК-г эн суңһув. 200 күн улста ханьта селвегченрин цутхулаң комиссь энд суңһула. ЦК-н Политбюрон ханьд 18 күн улста орҗана. Дисципли бүртукдуг цутхулаң комиссь партьд бас бәәнә. Тегәд коммунистнир урдук кевәр дисциплинд һол оньган өгдег болҗана, үлу үг келх зөв уга. Тегәд орн-нутугт мемлекет буржуазн гиҗ келҗ болх зәрм партьс бөөсын болв чигин, эврәннь һололгеч зокалмудас коммунистнир хаһцаҗахш. Талдан халәцтә партиг эдин цагин некверлә ишкидыл бәрҗ тесдег болҗана.
"Буржуазн" партисан тоод Китд нугугут демократь делгурүлуһнуд дөң болдг ассоциац, Китдин демократическ лиг, Тайваня демок-ратическ автономин лиг. Гоминьдана рево-люционн комитет үнн-чик бәәдлин Китдин парть болн нань чигн зәрм җисәд үулдҗәнә. Болвы орн-нутугин политическ бәәдел-җирһилад эднә зүүҗәх чинринь йир баһ. Китд парла-ментин ханьд һалалгачдан коммунистнир бәәнә. Талдан партьсин элчинриг терүнә ханьд кезә орулхамб?
Тер мет Китдин олн улусин политическ селвелцәнә радян совет орн-нутугуг мемлекет 1949 җиләс авын үүлдеҗәнә. Энүнә ханьд олн зүсан демократическ партьс, олна организацас, олн зусн келн-әмтенә элчинир, тер мет һазадын орнд бәәх китд улс орҗана. Радян Советин ахлачнь КПК-н нертә үүлдәч Ли Җуйхань болҗана.
Зәңг церлелте[ясх | иш ясх]
Өдр болһан һардаг газетмүдәс хамгин ик тиражтань "Җеньминь җибао" болҗана КПК-н ЦК-н орган эн болжана. 5 сай зкземпляртаһар һарчана. Болвы китд пионермүдин газетин тиражнь энүнәс ик — 11 сай.
Зәңгелелһенә "Синьхуа" агентств нарт дел-кәд ик темдгтә. Энүг 1931 җил Яньаньд бурдәлә. Улан Китдин агентств гиҗ энүг түрүн саамд нерәдҗәлә. 1937 җилин туула сард энүг Шин Китдин (Синьхуа) агентствд хүврүлв. Цутхулаң радиозәңгллһи болн техе-үзлһн орн-нутгт бәәнә. 105 телестанц Китд нутугт үүлдҗәнә.
Эдл-аху[ясх | иш ясх]
Китдин экономикин тускар бидн келлә-видын. Сүл цагт энд хамгин шин технологийтә промышленность делгерлит авчана, сул экономик зонмуд энүнд сән нилчән күр-гҗәнә. Селәнә эдл-аху орн-нутгт ик делгрлт авчана, энд бас ик сольврмуд күцәгдв, орн-нутг бийән хот-хоолар теткҗәнә. Китдин мөңгнь-юуань — 10 җяо — 100 фын. Сүл саамд нарт делкән бәәдл-җирһалд Китдин чинр өсәд йовна. Her үлү Советск Союз Радян тарад хуурсана саамд эн орн-нутугин тоомсрнь өөдлв. Моңһолын, Казахстана болн нань чигн орн-нутгудын туст энүнә күргҗәх үлмәнь өсәд йовна.
Таңһчин буулһавр[ясх | иш ясх]
Map # | Region | Division name | Trad. | Simp. | Pinyin | Postal | Abbr. | ISO[13] | Type | Capital | Population¹ | Density² | Area³ | Divisions |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1 | Northwest | Шинҗән | 新疆 | 新疆 | Xīnjiāng | Sinkiang | 新 xīn | CN-65 | AR | Ürümqi | 19,630,000 | 12 | 1,660,400 | List |
2 | North | Өвр моңһл | 內蒙古 | 内蒙古 | Nèiměnggǔ | Mongolia | 内蒙古 nèiměnggǔ | CN-15 | AR | Hohhot | 23,840,000 | 20 | 1,183,000 | List |
3 | Northeast | Хәлүнҗән | 黑龍江 | 黑龙江 | Hēilóngjiāng | Heilungkiang | 黑 hēi | CN-23 | Province | Harbin | 38,170,000 | 83 | 454,000 | List |
4 | Northeast | Җилин | 吉林 | 吉林 | Jílín | Kirin | 吉 jí | CN-22 | Province | Changchun | 27,090,000 | 145 | 187,400 | List |
5 | Northeast | Ляунин | 遼寧 | 辽宁 | Liáoníng | Fengtien | 辽 liáo | CN-21 | Province | Shenyang | 42,170,000 | 289 | 145,900 | List |
6 | Southwest | Төвд | 西藏 | 西藏 | Xīzàng | Tibet | 藏 zàng | CN-54 | AR | Lhasa | 2,740,000 | 2 | 1,228,400 | List |
7 | Northwest | Көк нур | 青海 | 青海 | Qīnghǎi | Tsinghai | 青 qīng | CN-63 | Province | Xining | 5,390,000 | 7 | 721,200 | List |
8 | Northwest | Һансу | 甘肅 | 甘肃 | Gānsù | Kansu | 甘 gān | CN-62 | Province | Lanzhou | 26,190,000 | 58 | 454,300 | List |
9 | Northwest | Нинша | 寧夏 | 宁夏 | Níngxià | Ningsia | 宁 níng | CN-64 | AR | Yinchuan | 5,880,000 | 89 | 66,400 | List |
10 | Northwest | Шаанши | 陝西 | 陕西 | Shǎnxī | Shensi | 陕 shǎn | CN-61 | Province | Xi'an | 37,050,000 | 180 | 205,600 | List |
11 | North | Шанши | 山西 | 山西 | Shānxī | Shansi | 晋 jìn | CN-14 | Province | Taiyuan | 33,350,000 | 213 | 156,300 | List |
12 | North | Хевә | 河北 | 河北 | Héběi | Hopeh | 冀 jì | CN-13 | Province | Shijiazhuang | 68,090,000 | 363 | 187,700 | List |
13 | North | Бееҗн | 北京 | 北京 | Běijīng | Peking | 京 jīng | CN-11 | Municip. | 15,810,000 | 941 | 16,800 | List | |
14 | North | Тянҗин | 天津 | 天津 | Tiānjīn | Tientsin | 津 jīn | CN-12 | Municip. | 11,519,000 | 980 | 11,305 | List | |
15 | East | Шандун | 山東 | 山东 | Shāndōng | Shantung | 鲁 lǔ | CN-37 | Province | Jinan | 91,800,000 | 586 | 153,800 | List |
16 | South Central | Хенән | 河南 | 河南 | Hénán | Honan | 豫 yù | CN-41 | Province | Zhengzhou | 98,690,000 | 591 | 167,000 | List |
17 | Southwest | Шичуан | 四川 | 四川 | Sìchuān | Szechuan | 川 chuān | CN-51 | Province | Chengdu | 87,250,000 | 180 | 485,000 | List |
18 | Southwest | Чончин | 重慶 | 重庆 | Chóngqìng | Chungking | 渝 yú | CN-50 | Municip. | 31,442,300 | 382 | 82,300 | List | |
19 | South Central | Хүвә | 湖北 | 湖北 | Húběi | Hupeh | 鄂 è | CN-42 | Province | Wuhan | 60,160,000 | 324 | 185,900 | List |
20 | East | Анх | 安徽 | 安徽 | Ānhuī | Anhwei | 皖 wǎn | CN-34 | Province | Hefei | 64,610,000 | 463 | 139,700 | List |
21 | East | Җянсу | 江蘇 | 江苏 | Jiāngsū | Kiangsu | 苏 sū | CN-32 | Province | Nanjing | 75,495,000 | 736 | 102,600 | List |
22 | Southwest | Юннан | 雲南 | 云南 | Yúnnán | Yunnan | 滇 diān | CN-53 | Province | Kunming | 44,150,000 | 112 | 394,000 | List |
23 | Southwest | Гуйҗоу | 貴州 | 贵州 | Gùizhōu | Kweichow | 黔 qián | CN-52 | Province | Guiyang | 39,040,000 | 222 | 176,000 | List |
24 | South Central | Хунан | 湖南 | 湖南 | Húnán | Hunan | 湘 xiāng | CN-43 | Province | Changsha | 66,980,000 | 316 | 210,000 | List |
25 | East | Җянши | 江西 | 江西 | Jiāngxī | Kiangsi | 赣 gàn | CN-36 | Province | Nanchang | 42,840,000 | 257 | 167,000 | List |
26 | East | Җеҗән | 浙江 | 浙江 | Zhèjiāng | Chekiang | 浙 zhè | CN-33 | Province | Hangzhou | 47,200,000 | 464 | 102,000 | List |
27 | East | Шанха | 上海 | 上海 | Shànghǎi | Shanghai | 沪 hù | CN-31 | Municip. | 18,450,000 | 2,622 | 6,341 | List | |
28 | South Central | Гуанши | 廣西 | 广西 | Guǎngxī | Kwangsi | 桂 Guì | CN-45 | AR | Nanning | 48,890,000 | 207 | 236,000 | List |
29 | South Central | Гуандун | 廣東 | 广东 | Guǎngdōng | Kwangtung | 粤 yuè | CN-44 | Province | Guangzhou | 113,040,000 | 467 | 180,000 | List |
30 | East | Фуҗиян | 福建 | 福建 | Fújiàn | Fukien | 闽 mǐn | CN-35 | Province | Fuzhou | 35,110,000 | 289 | 121,300 | List |
31 | South Central | Макау | 澳門 | 澳门 | Àomén | Macau | 澳 ào | CN-92 | SAR | 520,400 | 17,310 | 29 | List | |
32 | South Central | Гонконг | 香港 | 香港 | Xiānggǎng | Hong Kong | 港 gǎng | CN-91 | SAR | 6,985,200 | 6,352 | 1,104 | List | |
33 | South Central | Хайнан | 海南 | 海南 | Hǎinán | Hainan | 琼 qióng | CN-46 | Province | Haikou | 8,180,000 | 241 | 34,000 | List |
— | East | Тайван† | 臺灣 | 台湾 | Táiwān | Formosa | 台 tái | CN-71 | Claimed Province † | Taipei | 23,000,000 | 636 | 35,581 | List |
Notes:
- ¹: as of 2004
- ²: per km²
- ³: km²
- †: Since its founding in 1949, the People's Republic of China (PRC) has considered Taiwan to be its 23rd province. However, the PRC has never controlled Taiwan. The Republic of China (ROC, "Taiwan") currently controls Taiwan which it governs as Taiwan Province, consisting of Taiwan island and Penghu. The ROC also controls one county of Fuchien (or Fukien) province: Kinmen; and part of a second county: Lienchiang.
Заалтс[ясх | иш ясх]
- ↑ 1,0 1,1 Law of the People's Republic of China on the Standard Spoken and Written Chinese Language (Order of the President No.37)
- ↑ China
- ↑ CIA - The World Factbook -- China
- ↑ China (10/09)
- ↑ China – People
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 People's Republic of China
- ↑ CIA World Factbook [Gini rankings]
- ↑ Human Development Report 2009. The United Nations. Retrieved 5 October 2009.
- ↑ Ошибка цитирования Неверный тег
<ref>
; для сносокnotsimple
не указан текст - ↑ GDP expands 11.4 percent, fastest in 13 years
- ↑ 学习汉语 http://www.seo-forum-seo-luntan.com/learn-chinese/
- ↑ References and details on data provided in the table can be found within the individual provincial articles.
- ↑ ISO 3166-2:CN (ISO 3166-2 codes for the provinces of China)