Китдин Улус Орн

Китдин Улус Орн (Хальмгәр) People's Republic of China (Инглишар) 中华人民共和国 Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó
Частр: “March of the Volunteers” 《义勇军进行曲》
PRC-administered areas in dark green; PRC territorial claims in light green
Хотл Балһсн		Бәәҗң (北京)
Largest city		Шанхай (上海)
Official language(s)		Standard Mandarin
Recognised regional languages		See Languages of China
Official scripts		Simplified Chinese
Ethnic groups		92% Han; 55 recognised minorities List of ethnic groups 91.6% Han 1.30% Zhuang 0.86% Manchu 0.79% Uyghur 0.79% Hui 0.72% Miao 0.65% Yi 0.62% Tujia 0.47% Mongol 0.44% Tibetan 0.26% Buyei 0.15% Korean 1.05% other
Demonym		Chinese
Government		People's republic, Communist state,
-	President	Xi Jinping
-	Premier	Wen Jiabao
-	NPCSC Chairman	Wu Bangguo
-	CPPCC Chairman	Jia Qinglin
Legislature		National People's Congress
Establishment
-	People's Republic of China proclaimed.	1 October 1949
Area
-	Total	9 640 821 km2  or 9,671,018 km2(3rd/4th) 3 704 427 sq mi
-	Water (%)	2.8
Population
-	2010 estimate	1,338,612,968 (1st)
-	2000 census	1,242,612,226
-	Density	139.6/km2 (53rd) 363,3/sq mi
GDP (PPP)		2009 estimate
-	Total	$8.765 trillion
-	Per capita	$6,567
GDP (nominal)		2009 estimate
-	Total	$4.909 trillion
-	Per capita	$3,677
Gini (2007)		47.0
HDI (2007)		0.772 (medium) (91st)
Currency		Chinese yuan (renminbi) (¥) (CNY)
Time zone		China Standard Time (UTC+8)
Date formats		yyyy-mm-dd or yyyy年m月d日 (CE; CE-1949)
Drives on the		right, except for Hong Kong & Macau
Internet TLD		.cn
Calling code		+86
a. ^ See also Names of China. b. ^ Simple characterizations of the political structure since the 1980s are no longer possible. c. ^ 9,598,086 km2 excludes all disputed territories. 9,640,821 km2 Includes PRC-administered area (Aksai Chin and Trans-Karakoram Tract, both territories claimed by India), Taiwan is not included. d. ^ Information for mainland China only. Hong Kong, Macau and territories under the jurisdiction of the Republic of China, commonly known as Taiwan, are excluded.

Китдин Улус Орн (ки. 中华人民共和国, Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó, 中国) тускар медедго күн һазр деер уга, Делкән хамгин ик орн-нутуг мемлекет эн болҗана. Энд ода 1 җува 160 сай күн бәәнә гиҗ 1990 җилин то-диг медүлҗ-эна. Орын-нутугин мемлекетин хотл балһснь Бәәҗң, энд 10 сай 819 миңһун күн улста бәәнә (1990 җил).

Орын-нутугин мемлекетин тогтац

Китдин орнд 23 провинц. 5 автономн велаят район болн цутхулңгин медлин 4 балһсн (Бәәҗң, Шанхай, Тянҗин, Чунцин) бәәнә. Автономн райодын тоод Өвр Моңһл (Внутренняя Монголия), Шинҗән-Уйһр, Төвд, Нингша, Гуаншин орҗана. Өвр Моңһолд болын Шинҗән-Уйһурин автономн районд мана ойрад хальмгуд бәәнә. Өвр Моңһолың хотол балһснь — Көк Хот, Шинҗәңгин хотолнь - Үрүмчи. Тегәд Китд Улусин Републик Җумхур Хальмг Таңһачла бас эврөннь тууҗаран, өдгә цагин йовдаларн залһалдата, гиҗ келҗ болҗана.

Китдин орын-нутугин государственн девлет келнь китд болҗана. Китд улус - хань — орн-нутугин мемлекетин цуг улусин 90 һар процентинь тогтаҗана, талдан 50 hap келн-улус энд бәәнә. Тер тоод Нингша провинцид сарта улус, Гуаншинд Өмн үзг Азиин келн-улус — вьетд болн нань чигин әмтын бәәнә.

Тууҗ

Делкән хамгин кезәңак туужта орн-нутугудин негень Китд болҗана. Кесег зун җилин туршарт Китдин хаадуд хам-хоша бәәх орн-нутугудиг эврәннъ күчнд орулхар седҗәлә. Манҗуриг, Моңһолмудин, Зүн һарин, Кашгарин, Төвдин зәрм Һазрамудыг эзлҗ авад, эврәнень орн-нутуган өргеҗүлсамин.

Болве XIX век зун җиләс авын Англь, Японь, Германь болын нань чигин орн-нутугуд Китдиг эврәннь медледән орулхар седҗәлә. Китд улус эн даҗрачнарин өмнәс кесег дәкҗ ноол-дандбосла. Синьхайск революц (1911–1913 җилмүд) рок монархиг уга кеһәд, Китд Респуб-Җумхур-ликиг зарлала.

1937–1945 җилмүдт Японь Китдиг даҗрахин кергет, дә босхала. 1945 җилд советск радян церег Японя Квантун әәрмиг хамх цокад, Манҗуриг сулдукхала. Японь эврәнень капитуляции тускар зарлала. Советск Радян цер-гин командовань Китдин улусин әәрмед япон трофейн зер-зевиг бәрулҗ өглә. Тиим ке-вәр Китд ңутугт олн улусин революц диилвар бәрхин төлә сән таал тогтагдала.

Хулһан сарин нег шинд Китд Улусин Республик Җумхуриети зарлагдала. Ода орн-нутугт 1982 җилин бар сарин 4-д батласан КУР-ин Констигитуц үүлдҗөнә. 1965 җилин хөөн "культурын революцин" йовудт 1954 җилин Консти-туцла ирлцәтәһәр тогтасан политическ бур-дәц хамхалгадла. Олн-улусин элченрин Цугкит-дин хург (ВСНП) үүлддгән уурв. Суңһугдудг государственн мемлекетин органмудын ормуд цергә-бюрократическ диктатурин органмуд тогтагдла. Бәәрен органмудын көдлөмшиг ревоюционин" комитетмуд куцәҗәлә.

1982 җилин Конституцла ирлцәтәһәр олн улусин элченрин Цугкитдин хуруг девлет государственн йосна ах орган болҗана. Провинцсәс, автономн велаят райодас, цутхулңаг медлин балһасдас суңһугдасын депутатирас ВСНП тогтана. Депутатириг суңһулһан ВСНП-н даңгин үүлдудг комитетин һардаврат болна. Хуралт болһна ВСНП 5 җилин болагт суңһугдана. Цугкитдин эн хуруг КУР-ин ахлачиг болн терүнә даруксиг суңһна. КУР-ин ахлачин болын терүнә даруксин үүлдуврин болзогань бас тавн җил болҗана, дарук болзагит чигин эдниг суңһаҗ болҗана, болв хойр болзгас үлү биш цагат.

КУР-ин ахлач государствин девлетин дотур-дундын болн һазадын кергүдт элчельна. КУР-ин ахлачин селвегәр ВСНП Государственн Девлетин советин радян (правительствеин) мемлекетин премьерин кандидатуриг батлана. Цугкитдин хургин сессьмуд хоорнод даңгин үүлдудаг комитет үүлдувриг күцәнә. Комитетин ахлач, терүнә дарукс, секретаритын начальник болн гешүд суңһугдана. Комитетин күцуц зөвин болвозгань бас тавн җил болҗана. Зака тогтагче йосиг Цугкитдин хург күцәнә.

Күцәгче йосн болхала Государственн Девлетин советин радян һарт бәәнә. Государственн Девлет совет радян Цугкитдин хургин болн терүнә даңгин үүлдудг комитетин өмн дааврата болҗана. Госсоветин Девлет Радян болзогань бас тавын җил болҗана. Орын-нутугин мемлекетин экономическ, политическ олн төрмүдиг комитет күцәнә. Госсоветин Девлет Радян премьер, терүнә дарукс, советин радян гешүд болн секретариатын начальник Госсоветин даңгин үүлдудг комитетд орна. Премьер, терүнә дарукс болн комитетмүдин ахлачнар эн үүлд хойрас үлү болзагат тәвгадхаш.

Райодын, велаятин балһасна, провинцсин олын улусин элчинрин хургад тавын җилин болзогат суңһугдана.

Орын-нутугин мемлекет парламентд - олын улусин элчинрин Цугкитдин хургин ханьд 2970 депутат орҗана. Эдниг олвын мандатта системәр,нуучнар дууһар өгәд суңһала.

Орын-нутугин мемлекет политическ бәәдле-җирһалд урдук кевәр һололгеч чинриг Китдин Комму-нистическ парть зүуҗәнә. Энүг 1921 җилин така сарин 1 шиңд бурдәлә. 1991 җилин то-дигәр партии ханьд 50,32 сай гешүн бәәлә. Сүл ик сольврмудын цагла чигин Коммунистическ парть күчән барҗахш. Орн-нутугт мемлекет болҗах ик политическ боли хамгин түрүнд экономическ сольвромудыг чадмагар һардҗа-на.

Энүнә үүлдувриг бурушаҗах баһчудын чидлимүд орн-нутугт мемлекет бәәсын болв чигин, ода деерән эднд бәәдлиг сольх арһ уга болҗана. Ода деерән партии лидермүд орн-нутугин өдгә цагин бәәдлиг һартан бәрҗәнә. Экономическ ик сольврата политикиг коммунистнир ик урдаснь күцәснә ашт орын-нутугт тиим бәәдл тогтав. Делкәд учрҗах демократическ сольврумудыг Китдин коммунистинир Советск Радян Союзин коммунистинрәс урдаснь медҗ тодраха керг-үүлдувар күцәлә. Орн-нутугин мемлекетин эконо-микин бәәдлиг ясрулхин кергет Дэн Сяопине селвгәр һазадын капитал орн-нутугт промышленностин кесг халхд өргәр олзлдг болв. Сул экономическ зонмуд өргәр бүрдәгдҗәлә. Радян Советск Союзд Радян болхала тер цагла хуучн йосн нам түрун ишкидлән эн туст кеһәд уга билә. Тиигәд Һазадын капиталыг олзалсана, эврәннь экономикой оңдарулсна ашт Китд ард хоцорлаһнас болын революционн ик сольврмудас гетлегев. Хуучин йосн ормадан үлдав.

Коммунистическ партии Генеральн сег-лөтрин үүлиг ода Цзян Цземинь дааҗана. Энүнлә дегец эн КУР-ин цергә радян советин ах-лачнь болҗана. Тегәд цергә күчин чигин ком-мунистнрин һарт бәәхмен болҗана.

1987 җилин хулһан сарин чилгичәр КПК-н XII съезд болла. 285 күн улста ханьта шин ЦК-г эн суңһув. 200 күн улста ханьта селвегченрин цутхулаң комиссь энд суңһула. ЦК-н Политбюрон ханьд 18 күн улста орҗана. Дисципли бүртукдуг цутхулаң комиссь партьд бас бәәнә. Тегәд коммунистнир урдук кевәр дисциплинд һол оньган өгдег болҗана, үлу үг келх зөв уга. Тегәд орн-нутугт мемлекет буржуазн гиҗ келҗ болх зәрм партьс бөөсын болв чигин, эврәннь һололгеч зокалмудас коммунистнир хаһцаҗахш. Талдан халәцтә партиг эдин цагин некверлә ишкидыл бәрҗ тесдег болҗана.

"Буржуазн" партисан тоод Китд нугугут демократь делгурүлуһнуд дөң болдг ассоциац, Китдин демократическ лиг, Тайваня демок-ратическ автономин лиг. Гоминьдана рево-люционн комитет үнн-чик бәәдлин Китдин парть болн нань чигн зәрм җисәд үулдҗәнә. Болвы орн-нутугин политическ бәәдел-җирһилад эднә зүүҗәх чинринь йир баһ. Китд парла-ментин ханьд һалалгачдан коммунистнир бәәнә. Талдан партьсин элчинриг терүнә ханьд кезә орулхамб?

Тер мет Китдин олн улусин политическ селвелцәнә радян совет орн-нутугуг мемлекет 1949 җиләс авын үүлдеҗәнә. Энүнә ханьд олн зүсан демократическ партьс, олна организацас, олн зусн келн-әмтенә элчинир, тер мет һазадын орнд бәәх китд улс орҗана. Радян Советин ахлачнь КПК-н нертә үүлдәч Ли Җуйхань болҗана.

Зәңг церлелте

Өдр болһан һардаг газетмүдәс хамгин ик тиражтань "Җеньминь җибао" болҗана КПК-н ЦК-н орган эн болжана. 5 сай зкземпляртаһар һарчана. Болвы китд пионермүдин газетин тиражнь энүнәс ик — 11 сай.

Зәңгелелһенә "Синьхуа" агентств нарт дел-кәд ик темдгтә. Энүг 1931 җил Яньаньд бурдәлә. Улан Китдин агентств гиҗ энүг түрүн саамд нерәдҗәлә. 1937 җилин туула сард энүг Шин Китдин (Синьхуа) агентствд хүврүлв. Цутхулаң радиозәңгллһи болн техе-үзлһн орн-нутгт бәәнә. 105 телестанц Китд нутугт үүлдҗәнә.

Эдл-аху

Китдин экономикин тускар бидн келлә-видын. Сүл цагт энд хамгин шин технологийтә промышленность делгерлит авчана, сул экономик зонмуд энүнд сән нилчән күр-гҗәнә. Селәнә эдл-аху орн-нутгт ик делгрлт авчана, энд бас ик сольврмуд күцәгдв, орн-нутг бийән хот-хоолар теткҗәнә. Китдин мөңгнь-юуань — 10 җяо — 100 фын. Сүл саамд нарт делкән бәәдл-җирһалд Китдин чинр өсәд йовна. Her үлү Советск Союз Радян тарад хуурсана саамд эн орн-нутугин тоомсрнь өөдлв. Моңһолын, Казахстана болн нань чигн орн-нутгудын туст энүнә күргҗәх үлмәнь өсәд йовна.

Таңһчин буулһавр

Китдин Улс Орна Таңһчин буулһавр

Map #	Region	Division name	Trad.	Simp.	Pinyin	Postal	Abbr.	ISO	Type	Capital	Population¹	Density²	Area³	Divisions
1	Northwest	Шинҗән	新疆	新疆	Xīnjiāng	Sinkiang	新 xīn	CN-65	AR	Ürümqi	19,630,000	12	1,660,400	List
2	North	Өвр моңһл	內蒙古	内蒙古	Nèiměnggǔ	Mongolia	内蒙古 nèiměnggǔ	CN-15	AR	Hohhot	23,840,000	20	1,183,000	List
3	Northeast	Хәлүнҗән	黑龍江	黑龙江	Hēilóngjiāng	Heilungkiang	黑 hēi	CN-23	Province	Harbin	38,170,000	83	454,000	List
4	Northeast	Җилин	吉林	吉林	Jílín	Kirin	吉 jí	CN-22	Province	Changchun	27,090,000	145	187,400	List
5	Northeast	Ляунин	遼寧	辽宁	Liáoníng	Fengtien	辽 liáo	CN-21	Province	Shenyang	42,170,000	289	145,900	List
6	Southwest	Төвд	西藏	西藏	Xīzàng	Tibet	藏 zàng	CN-54	AR	Lhasa	2,740,000	2	1,228,400	List
7	Northwest	Көк нур	青海	青海	Qīnghǎi	Tsinghai	青 qīng	CN-63	Province	Xining	5,390,000	7	721,200	List
8	Northwest	Һансу	甘肅	甘肃	Gānsù	Kansu	甘 gān	CN-62	Province	Lanzhou	26,190,000	58	454,300	List
9	Northwest	Нинша	寧夏	宁夏	Níngxià	Ningsia	宁 níng	CN-64	AR	Yinchuan	5,880,000	89	66,400	List
10	Northwest	Шаанши	陝西	陕西	Shǎnxī	Shensi	陕 shǎn	CN-61	Province	Xi'an	37,050,000	180	205,600	List
11	North	Шанши	山西	山西	Shānxī	Shansi	晋 jìn	CN-14	Province	Taiyuan	33,350,000	213	156,300	List
12	North	Хевә	河北	河北	Héběi	Hopeh	冀 jì	CN-13	Province	Shijiazhuang	68,090,000	363	187,700	List
13	North	Бееҗн	北京	北京	Běijīng	Peking	京 jīng	CN-11	Municip.		15,810,000	941	16,800	List
14	North	Тянҗин	天津	天津	Tiānjīn	Tientsin	津 jīn	CN-12	Municip.		11,519,000	980	11,305	List
15	East	Шандун	山東	山东	Shāndōng	Shantung	鲁 lǔ	CN-37	Province	Jinan	91,800,000	586	153,800	List
16	South Central	Хенән	河南	河南	Hénán	Honan	豫 yù	CN-41	Province	Zhengzhou	98,690,000	591	167,000	List
17	Southwest	Шичуан	四川	四川	Sìchuān	Szechuan	川 chuān	CN-51	Province	Chengdu	87,250,000	180	485,000	List
18	Southwest	Чончин	重慶	重庆	Chóngqìng	Chungking	渝 yú	CN-50	Municip.		31,442,300	382	82,300	List
19	South Central	Хүвә	湖北	湖北	Húběi	Hupeh	鄂 è	CN-42	Province	Wuhan	60,160,000	324	185,900	List
20	East	Анх	安徽	安徽	Ānhuī	Anhwei	皖 wǎn	CN-34	Province	Hefei	64,610,000	463	139,700	List
21	East	Җянсу	江蘇	江苏	Jiāngsū	Kiangsu	苏 sū	CN-32	Province	Nanjing	75,495,000	736	102,600	List
22	Southwest	Юннан	雲南	云南	Yúnnán	Yunnan	滇 diān	CN-53	Province	Kunming	44,150,000	112	394,000	List
23	Southwest	Гуйҗоу	貴州	贵州	Gùizhōu	Kweichow	黔 qián	CN-52	Province	Guiyang	39,040,000	222	176,000	List
24	South Central	Хунан	湖南	湖南	Húnán	Hunan	湘 xiāng	CN-43	Province	Changsha	66,980,000	316	210,000	List
25	East	Җянши	江西	江西	Jiāngxī	Kiangsi	赣 gàn	CN-36	Province	Nanchang	42,840,000	257	167,000	List
26	East	Җеҗән	浙江	浙江	Zhèjiāng	Chekiang	浙 zhè	CN-33	Province	Hangzhou	47,200,000	464	102,000	List
27	East	Шанха	上海	上海	Shànghǎi	Shanghai	沪 hù	CN-31	Municip.		18,450,000	2,622	6,341	List
28	South Central	Гуанши	廣西	广西	Guǎngxī	Kwangsi	桂 Guì	CN-45	AR	Nanning	48,890,000	207	236,000	List
29	South Central	Гуандун	廣東	广东	Guǎngdōng	Kwangtung	粤 yuè	CN-44	Province	Guangzhou	113,040,000	467	180,000	List
30	East	Фуҗиян	福建	福建	Fújiàn	Fukien	闽 mǐn	CN-35	Province	Fuzhou	35,110,000	289	121,300	List
31	South Central	Макау	澳門	澳门	Àomén	Macau	澳 ào	CN-92	SAR		520,400	17,310	29	List
32	South Central	Гонконг	香港	香港	Xiānggǎng	Hong Kong	港 gǎng	CN-91	SAR		6,985,200	6,352	1,104	List
33	South Central	Хайнан	海南	海南	Hǎinán	Hainan	琼 qióng	CN-46	Province	Haikou	8,180,000	241	34,000	List
—	East	Тайван†	臺灣	台湾	Táiwān	Formosa	台 tái	CN-71	Claimed Province †	Taipei	23,000,000	636	35,581	List

Notes:

¹: as of 2004

²: per km²

³: km²

†: Since its founding in 1949, the People's Republic of China (PRC) has considered Taiwan to be its 23rd province. However, the PRC has never controlled Taiwan. The Republic of China (ROC, "Taiwan") currently controls Taiwan which it governs as Taiwan Province, consisting of Taiwan island and Penghu. The ROC also controls one county of Fuchien (or Fukien) province: Kinmen; and part of a second county: Lienchiang.

Дәкәд хәләтән

• Орсин Орн Нутг
• Хальмг Таңһч