Китдин Улс Орн

Китдин Улс Орн (Өөрдәр) People's Republic of China (Инглишар) 中华人民共和国 Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó
Частр: “March of the Volunteers” 《义勇军进行曲》
PRC-administered areas in dark green; PRC territorial claims in light green
Хотл Балһсн		Бәәҗң (北京)
Largest city		Шанхай (上海)
Official language(s)		Standard Mandarin
Recognised regional languages		See Languages of China
Official scripts		Simplified Chinese
Ethnic groups		92% Han; 55 recognised minorities List of ethnic groups 91.6% Han 1.30% Zhuang 0.86% Manchu 0.79% Uyghur 0.79% Hui 0.72% Miao 0.65% Yi 0.62% Tujia 0.47% Mongol 0.44% Tibetan 0.26% Buyei 0.15% Korean 1.05% other
Demonym		Chinese
Government		People's republic, Communist state,
-	President	Xi Jinping
-	Premier	Wen Jiabao
-	NPCSC Chairman	Wu Bangguo
-	CPPCC Chairman	Jia Qinglin
Legislature		National People's Congress
Establishment
-	People's Republic of China proclaimed.	1 October 1949
Area
-	Total	9 640 821 km2  or 9,671,018 km2(3rd/4th) 3 704 427 sq mi
-	Water (%)	2.8
Population
-	2010 estimate	1,338,612,968 (1st)
-	2000 census	1,242,612,226
-	Density	139.6/km2 (53rd) 363,3/sq mi
GDP (PPP)		2009 estimate
-	Total	$8.765 trillion
-	Per capita	$6,567
GDP (nominal)		2009 estimate
-	Total	$4.909 trillion
-	Per capita	$3,677
Gini (2007)		47.0
HDI (2007)		0.772 (medium) (91st)
Currency		Chinese yuan (renminbi) (¥) (CNY)
Time zone		China Standard Time (UTC+8)
Date formats		yyyy-mm-dd or yyyy年m月d日 (CE; CE-1949)
Drives on the		right, except for Hong Kong & Macau
Internet TLD		.cn
Calling code		+86
a. ^ See also Names of China. b. ^ Simple characterizations of the political structure since the 1980s are no longer possible. c. ^ 9,598,086 km2 excludes all disputed territories. 9,640,821 km2 Includes PRC-administered area (Aksai Chin and Trans-Karakoram Tract, both territories claimed by India), Taiwan is not included. d. ^ Information for mainland China only. Hong Kong, Macau and territories under the jurisdiction of the Republic of China, commonly known as Taiwan, are excluded.

Китдин Улс Орн (ки. 中华人民共和国, Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó, 中国) тускар меддго күн һазр деер уга, Делкән хамгин ик орн-нутг эн болҗана. Энд ода 1 җува 160 сай күн бәәнә гиҗ 1990 җилин то-диг медүлҗ-эна. Орн-нутгин хотл балһснь Бәәҗң, энд 10 сай 819 миңһн күн улста бәәнә (1990 җил).

Орн-нутгин тогтац

Китдин орнд 23 провинц. 5 автономн район болн цутхлңгин медлин 4 балһсн (Бәәҗң, Шанхай, Тянҗн, Чунцин) бәәнә. Автономн райодын тоод Өвр Моңһл (Внутренняя Монголия), Шинҗән-Уйһр, Төвд, Нингша, Гуаншин орҗана. Өвр Моңһлд болн Шинҗән-Уйһрин автономн районд мана өөрд хальмгуд бәәнә. Өвр Моңһлың хотл балһснь — Көк Хот, Шинҗәңгин хотлнь - Үрмч. Тегәд Китд Улсин Републик Хальмг Таңһчла бас эврөннь тууҗарн, өдгә цагин йовдларн залһлдата, гиҗ келҗ болҗана.

Китдин орн-нутгин государственн келнь китд болҗана. Китд улс - хань — орн-нутгин цуг улсин 90 һар процентинь тогтаҗана, талдан 50 hap келн-улс энд бәәнә. Тер тоод Нингша провинцд сарта улс, Гуаншинд Өмн үзг Азиин келн-улс — вьетд болн нань чигн әмтн бәәнә.

Тууҗ

Делкән хамгин кезәңк туужта орн-нутгудин негнь Китд болҗана. Кесг зун җилин туршарт Китдин хаадуд хам-хоша бәәх орн-нутгудиг эврәннъ күчнд орулхар седҗәлә. Манҗуриг, Моңһлмудин, Зүн һарин, Кашгарин, Төвдин зәрм Һазрмудыг эзлҗ авад, эврәннь орн-нутган өргҗүлсмн.

Болв XIX зун җиләс авн Англь, Японь, Германь болн нань чигн орн-нутгуд Китдиг эврәннь медлдән орулхар седҗәлә. Китд улс эн даҗрачнрин өмнәс кесг дәкҗ ноол-дандбосла. Синьхайск революц (1911–1913 җилмүд) монархиг уга кеһәд, Китд Респуб-ликиг зарлла.

1937–1945 җилмүдт Японь Китдиг даҗрхин кергт, дә босхла. 1945 җилд со-ветск церг Японя Квантун әәрмиг хамх цокад, Манҗуриг сулдхла. Японь эврәннь капитуляции тускар зарлла. Советск цер-гин командовань Китдин улсин әәрмд япон трофейн зер-зевиг бәрулҗ өглә. Тиим ке-вәр Китд ңутгт олн улсин революц диилвр бәрхин төлә сән таал тогтагдла.

Хулһн сарин нег шинд Китд Улсин Республик зарлгдла. Ода орн-нутгт 1982 җилин бар сарин 4-д батлсн КУР-ин Консгитуц үүлдҗөнә. 1965 җилин хөөн "культурн революцин" йовудт 1954 җилин Консти-туцла ирлцәтәһәр тогтасн политическ бур-дәц хамхлгдла. Олн-улсин элчнрин Цугкит-дин хург (ВСНП) үүлддгән уурв. Суңһгддг государственн органмудын ормд цергә-бюрократическ диктатурин органмуд тогтагдла. Бәәрн органмудын көдлмшиг рево-люционн" комитетмуд куцәҗәлә.

1982 җилин Конституцла ирлцәтәһәр олн улсин элчнрин Цугкитдин хург государственн йосна ах орган болҗана. Провинцсәс, автономн райодас, цутхлңг медлин балһсдас суңһгдсн депутатирас ВСНП тогтна. Депутатириг суңһлһн ВСНП-н даңгин үүлддг комитетин һардврт болна. Хуралт болһна ВСНП 5 җилин болагт суңһгдна. Цугкитдин эн хург КУР-ин ахлачиг болн терүнә даруксиг суңһна. КУР-ин ахлачин болн терүнә даруксин үүлдврин болзгнь бас тавн җил болҗана, дарук болзгт чигн эдниг суңһҗ болҗана, болв хойр болзгас үлү биш цагт.

КУР-ин ахлач государствин дотр-дундын болн һазадын кергүдт элчлна. КУР-ин ахлачин селвгәр ВСНП Государственн советин (правительствеин) премьерин кандидатуриг батлна. Цугкитдин хургин сессьмуд хоорнд даңгин үүлддг комитет үүлдвриг күцәнә. Комитетин ахлач, терүнә дарукс, секретаритын начальник болн гешүд суңһгдна. Комитетин күцц зөвин болвзгнь бас тавн җил болҗана. Зака тогтагч йосиг Цугкитдин хург күцәнә.

Күцәгч йосн болхла Государственн советин һарт бәәнә. Государственн совет Цугкитдин хургин болн терүнә даңгин үүлддг комитетин өмн дааврта болҗана. Госсоветин болзгнь бас тавн җил болҗана. Орн-нутгин экономическ, политическ олн төрмүдиг комитет күцәнә. Госсоветин премьер, терүнә дарукс, советин гешүд болн секретариатын начальник Госсоветин даңгин үүлддг комитетд орна. Премьер, терүнә дарукс болн комитетмүдин ахлачнр эн үүлд хойрас үлү болзгт тәвгдхш.

Райодын, балһсна, провинцсин олн улсин элчнрин хургд тавн җилин болзгт суңһгдна.

Орн-нутгин парламентд - олн улсин элчнрин Цугкитдин хургин ханьд 2970 депутат орҗана. Эдниг олн мандатта системәр,нуучнар дууһар өгәд суңһла.

Орн-нутгин политическ бәәдл-җирһлд урдк кевәр һоллгч чинриг Китдин Комму-нистическпарть зүуҗәнә. Энүг 1921 җилин така сарин 1 шиңд бурдәлә. 1991җилин то-дигәр партии ханьд 50,32 сай гешүн бәәлә. Сүл ик сольврмудын цагла чигн Коммунис-тическ парть күчән барҗахш. Орн-нутгт болҗах ик политическ боли хамгин түрүнд экономическ сольврмудыг чадмгар һардҗа-на.

Энүнә үүлдвриг бурушаҗах баһчудын чидлмүд орн-нутгт бәәсн болв чигн, ода деерән эднд бәәдлиг сольх арһ уга болҗана. Ода деерән партии лидермүд орн-нутгин өдгә цагин бәәдлиг һартан бәрҗәнә. Экономическ ик сольврта политикиг коммунистнр ик урдаснь күцәснә ашт орн-нутгт тиим бәәдл тогтв. Делкәд учрҗах демократическ сольврмудыг Китдин коммунистнр Советск Союзин коммунистнрәс урдаснь медҗ тодрха керг-үүлдвр күцәлә. Орн-нутгин эконо-микин бәәдлиг ясрулхин кергт Дэн Сяопине селвгәр һазадын капитал орн-нутгт промышленностин кесг халхд өргәр олзлдг болв. Сул экономическ зонмуд өргәр бүрдәгдҗәлә. Советск Союзд болхла тер цагла хуучн йосн нам түрун ишкдлән эн туст кеһәд уга билә. Тиигәд Һазадын капиталыг олзлсна, эврәннь экономикой оңдарулсна ашт Китд ард хоцрлһнас болн революционн ик сольврмудас гетлгв. Хуучн йосн ормдан үлдв.

Коммунистическ партии Генеральн сег-лөтрин үүлиг ода Цзян Цземинь дааҗана. Энүнлә дегц эн КУР-ин цергә советин ах-лачнь болҗана. Тегәд цергә күчн чигн ком-мунистнрин һарт бәәхмн болҗана.

1987 җилин хулһн сарин чилгчәр КПК-н XII съезд болла. 285 күн улста ханьта шин ЦК-г эн суңһв. 200 күн улста ханьта селвгчнрин цутхлң комиссь энд суңһла. ЦК-н Политбюрон ханьд 18 күн улста орҗана. Дисципли бүрткдг цутхлң комиссь партьд бас бәәнә. Тегәд коммунистнр урдк кевәр дисциплнд һол оньган өгдг болҗана, үлу үг келх зөв уга. Тегәд орн-нутгт буржуазн гиҗ келҗ болх зәрм партьс бөөсн болв чигн, эврәннь һоллгч зокалмудас коммунистнр хаһцҗахш. Талдан халәцтә партиг эдн цагин некврлә ишкдл бәрҗ тесдг болҗана.

"Буржуазн" партьсн тоод Китд нуггт демократь делгрүллһнд дөң болдг ассоциац, Китдин демократическ лиг, Тайваня демок-ратическ автономин лиг. Гоминьдана рево-люционн комитет үнн-чик бәәдлин Китдин парть болн нань чигн зәрм җисәд үулдҗәнә. Болв орн-нутгин политическ бәәдл-җирһлд эднә зүүҗәх чинрнь йир баһ. Китд парла-ментин ханьд һаллгчдан коммунистнр бәәнә. Талдан партьсин элчнриг терүнә ханьд кезә орулхмб?

Тер мет Китдин олн улсин политическ селвлцәнә совет орн-нутгг 1949 җиләс авн үүлдҗәнә. Энүнә ханьд олн зүсн демократическ партьс, олна организацс, олн зусн келн-әмтнә элчнр, тер мет һазадын орнд бәәх китд улс орҗана. Советин ахлачнь КПК-н нертә үүлдәч Ли Җуйхань болҗана.

Зәңг церллт

Өдр болһн һардг газетмүдәс хамгин ик тиражтань "Җеньминь җибао" болҗана КПК-н ЦК-н орган эн болжана. 5 сай зкземпляртаһар һарчана. Болв китд пионермүдин газетин тиражнь энүнәс ик — 11 сай.

Зәңгллһнә "Синьхуа" агентств нарт дел-кәд ик темдгтә. Энүг 1931 җил Яньаньд бурдәлә. Улан Китдин агентств гиҗ энүг түрүн саамд нерәдҗәлә. 1937 җилин туула сард энүг Шин Китдин (Синьхуа) агентствд хүврүлв. Цутхлң радиозәңгллһи болн техе-үзлһн орн-нутгт бәәнә. 105 телестанц Китд нутгт үүлдҗәнә.

Эдл-аху

Китдин экономикин тускар бидн келлә-видн. Сүл цагт энд хамгин шин технологийтә промышленность делгрлт авчана, сул экономик зонмуд энүнд сән нилчән күр-гҗәнә. Селәнә эдл-аху орн-нутгт ик делгрлт авчана, энд бас ик сольврмуд күцәгдв, орн-нутг бийән хот-хоолар теткҗәнә. Китдин мөңгнь-юуань — 10 җяо — 100 фын. Сүл саамд нарт делкән бәәдл-җирһлд Китдин чинр өсәд йовна. Her үлү Советск Союз тарад хуурсна саамд эн орн-нутгин тоомсрнь өөдлв. Моңһлын, Казахстана болн нань чигн орн-нутгудын туст энүнә күргҗәх үлмәнь өсәд йовна.

Таңһчин буулһавр

Китдин Улс Орна Таңһчин буулһавр

Map #	Region	Division name	Trad.	Simp.	Pinyin	Postal	Abbr.	ISO	Type	Capital	Population¹	Density²	Area³	Divisions
1	Northwest	Шинҗән	新疆	新疆	Xīnjiāng	Sinkiang	新 xīn	CN-65	AR	Ürümqi	19,630,000	12	1,660,400	List
2	North	Өвр моңһл	內蒙古	内蒙古	Nèiměnggǔ	Mongolia	内蒙古 nèiměnggǔ	CN-15	AR	Hohhot	23,840,000	20	1,183,000	List
3	Northeast	Хәлүнҗән	黑龍江	黑龙江	Hēilóngjiāng	Heilungkiang	黑 hēi	CN-23	Province	Harbin	38,170,000	83	454,000	List
4	Northeast	Җилин	吉林	吉林	Jílín	Kirin	吉 jí	CN-22	Province	Changchun	27,090,000	145	187,400	List
5	Northeast	Ляунин	遼寧	辽宁	Liáoníng	Fengtien	辽 liáo	CN-21	Province	Shenyang	42,170,000	289	145,900	List
6	Southwest	Төвд	西藏	西藏	Xīzàng	Tibet	藏 zàng	CN-54	AR	Lhasa	2,740,000	2	1,228,400	List
7	Northwest	Көк нур	青海	青海	Qīnghǎi	Tsinghai	青 qīng	CN-63	Province	Xining	5,390,000	7	721,200	List
8	Northwest	Һансу	甘肅	甘肃	Gānsù	Kansu	甘 gān	CN-62	Province	Lanzhou	26,190,000	58	454,300	List
9	Northwest	Нинша	寧夏	宁夏	Níngxià	Ningsia	宁 níng	CN-64	AR	Yinchuan	5,880,000	89	66,400	List
10	Northwest	Шаанши	陝西	陕西	Shǎnxī	Shensi	陕 shǎn	CN-61	Province	Xi'an	37,050,000	180	205,600	List
11	North	Шанши	山西	山西	Shānxī	Shansi	晋 jìn	CN-14	Province	Taiyuan	33,350,000	213	156,300	List
12	North	Хевә	河北	河北	Héběi	Hopeh	冀 jì	CN-13	Province	Shijiazhuang	68,090,000	363	187,700	List
13	North	Бееҗн	北京	北京	Běijīng	Peking	京 jīng	CN-11	Municip.		15,810,000	941	16,800	List
14	North	Тянҗн	天津	天津	Tiānjīn	Tientsin	津 jīn	CN-12	Municip.		11,519,000	980	11,305	List
15	East	Шандун	山東	山东	Shāndōng	Shantung	鲁 lǔ	CN-37	Province	Jinan	91,800,000	586	153,800	List
16	South Central	Хенән	河南	河南	Hénán	Honan	豫 yù	CN-41	Province	Zhengzhou	98,690,000	591	167,000	List
17	Southwest	Шичуан	四川	四川	Sìchuān	Szechuan	川 chuān	CN-51	Province	Chengdu	87,250,000	180	485,000	List
18	Southwest	Чончн	重慶	重庆	Chóngqìng	Chungking	渝 yú	CN-50	Municip.		31,442,300	382	82,300	List
19	South Central	Хүвә	湖北	湖北	Húběi	Hupeh	鄂 è	CN-42	Province	Wuhan	60,160,000	324	185,900	List
20	East	Анх	安徽	安徽	Ānhuī	Anhwei	皖 wǎn	CN-34	Province	Hefei	64,610,000	463	139,700	List
21	East	Җянсу	江蘇	江苏	Jiāngsū	Kiangsu	苏 sū	CN-32	Province	Nanjing	75,495,000	736	102,600	List
22	Southwest	Юннан	雲南	云南	Yúnnán	Yunnan	滇 diān	CN-53	Province	Kunming	44,150,000	112	394,000	List
23	Southwest	Гүҗү	貴州	贵州	Gùizhōu	Kweichow	黔 qián	CN-52	Province	Guiyang	39,040,000	222	176,000	List
24	South Central	Хунан	湖南	湖南	Húnán	Hunan	湘 xiāng	CN-43	Province	Changsha	66,980,000	316	210,000	List
25	East	Җянши	江西	江西	Jiāngxī	Kiangsi	赣 gàn	CN-36	Province	Nanchang	42,840,000	257	167,000	List
26	East	Җеҗән	浙江	浙江	Zhèjiāng	Chekiang	浙 zhè	CN-33	Province	Hangzhou	47,200,000	464	102,000	List
27	East	Шанха	上海	上海	Shànghǎi	Shanghai	沪 hù	CN-31	Municip.		18,450,000	2,622	6,341	List
28	South Central	Гуанши	廣西	广西	Guǎngxī	Kwangsi	桂 Guì	CN-45	AR	Nanning	48,890,000	207	236,000	List
29	South Central	Гуандун	廣東	广东	Guǎngdōng	Kwangtung	粤 yuè	CN-44	Province	Guangzhou	113,040,000	467	180,000	List
30	East	Фуҗиян	福建	福建	Fújiàn	Fukien	闽 mǐn	CN-35	Province	Fuzhou	35,110,000	289	121,300	List
31	South Central	Макау	澳門	澳门	Àomén	Macau	澳 ào	CN-92	SAR		520,400	17,310	29	List
32	South Central	Гонконг	香港	香港	Xiānggǎng	Hong Kong	港 gǎng	CN-91	SAR		6,985,200	6,352	1,104	List
33	South Central	Хенән	海南	海南	Hǎinán	Hainan	琼 qióng	CN-46	Province	Haikou	8,180,000	241	34,000	List
—	East	Тайван†	臺灣	台湾	Táiwān	Formosa	台 tái	CN-71	Claimed Province †	Taipei	23,000,000	636	35,581	List

Notes:

¹: as of 2004

²: per km²

³: km²

†: Since its founding in 1949, the People's Republic of China (PRC) has considered Taiwan to be its 23rd province. However, the PRC has never controlled Taiwan. The Republic of China (ROC, "Taiwan") currently controls Taiwan which it governs as Taiwan Province, consisting of Taiwan island and Penghu. The ROC also controls one county of Fuchien (or Fukien) province: Kinmen; and part of a second county: Lienchiang.

Дәкәд хәләтн

• Орсин Орн Нутг
• Хальмг Таңһч