Пранцсин Орн
|
|
Пранцсын Орн Нутг (фр. France, République française) — Европин ик гисн орн-нутгт. Энүнә эзлҗәх һазрин аһунь 551,6 миңһн дөрвлҗн километр тогтаҗана. Йосна халхар энүг Пранцузск Республик (фр. Republidue Francaise) гиҗ нерәднә. 2007 җилин то-дигәр орн-нутгт 60,18 сай күн бәәнә. Хамгин делгрлттә государствсин тоод эн орҗана. Тегәд экономикин, наукин болн культурин халхар аһу ик күцәмҗ бәрсн орн-нутг эн болҗана. Әмтнә бәәхтә җирһлин кемҗән чигн энд йир өөдән. Кезәнәс авн пранц эврәннь сулдан бәәдг заңбәрцәрн йилһрҗәнә. Пранцузск революц делкән демократиг делгрүллһнд ик нилчән күргсмн. Цуг улсин әдл зөвиң сулдан бәәлһнә төлә ноолдаг энд экллә.
Орн-нутгин эндрк өдрин сән-сәәхн бәәдл-җирһл тер ноолданла батар залһлдата. Пранцин цецгәрлтин төлә бат улнь тер болсмн. Opн-нутгин өдгә цагин политическ болн экономическ бүрдәц, терүнә закад зууһад җилин туршарт болвсрҗасмн. Тегәд олн-әмтнә цецн ухаһар йилһгдсн эн закад эврәннь һол учр-утхарн сольвр угаһар үлдҗәнә.
Хальмг Таңһчла чигн Пранц залһлдата. Кезәнәс авн эн орн-нутгин номтнр, бичәчнр хальмгудын тууҗар, бәәдл-җирһләр соньмсҗасмн. Ода күртл тер залһлдана авъясмуд уурчахш. Терүнд Пранцд бәәдг хальмгуд баһ биш нилчән күргҗәнә. Эднә дөңгәр эрүл-менд харлһна, культурин халхар нөкцлт җил ирвәс делгрәд йовна. Сүл җилмүдт хальмгудын делегацс мана тал ирдг болв. Төрскн һазран, элгн-садан үзәд, эдн теңкән угаһар байрлснь лавта. Пранцин хальмгудын тоод номтнр, бизнесменмүд, журналистнр, эмчнр болн кесг нань чигн эрдмтә улс баһ биш. Терүнә тускар мана таңһчин барт чигн баһ бишәр бичлә. Мана һазрин әмтиг Пранцд күндлнә, эврәннь балһсна, селәнә олна бәәдл-җирһлд эдн шунмһаһар орлцна. Эн өдрмүдт чигн Хальмг Таңһчд эрүл-мендин халхар Пранцас ирсн делегац гиичлҗәнә.
Пранцин хотл балһсн - Париж (фр. Paris). Энд 2,1 сай күн бәәнә, Ик Парижд болхла - 10 сай шаху күн.
Административн хувалһна[ясх | иш ясх]
Орн-нутгин административн хувалһна тускар келхлә, энд 95 департамень (фр. departement), 22 область (фр. redion) болн коммуна(фр. commune) бәәнә. Тер мет тууҗлгч 37 провинцд орн-нутг хувагдна.
Йосна келн - Пранцсын. Мөңгнь өдгә цагт - евро, хуучн - Пранцсын Франк - 100 сантим. Келн-әмтнә сән өдриг Пранцсын Орн Нутгд өргәр темдглнә. Эннь Бастиль гидг шивәг 1789 җилин июль сарин 14-д эзлҗ авсн өдр болҗана.
Политическ тогтац[ясх | иш ясх]
Государствин тогтацас иштәһәр Пранц республик болҗана. Ода орн-нутгт Тавдгч реепубликин Конституц — "Республикин болн Сообществин Конституц" үүлдҗәнә. Энүг 1958 җилин сентябрь сарин 28-д батлҗ авла. 1962, 1963, 1974, 1976, 1985 болн 1986 җилмүдт энүнд сольврмуд орулгдла. Республикин толһачнь президент болҗана. Энүг цуг олн әмтн шудтан дууһан өглһнә ашт 7 җилин болзгт суңһна. Хамгин ик то ду авсн кандидат, президентд суңһгдна. Әмтнә абсолюта ик зунь дууһан эс өгсн болхла, суңһврин хойрдгч девсңгнь кегднә.
Президент премьер-министриг болн министрмүдиг парламентин батллһн угаһар шииднә. Келн-әмтнә хургиг уурулад, шин суңһвр кех зөв энүнд өггдсн бәәнә. Президент ямаран чигн бачм чинртә керг-үүлдвр күцәҗ чадждна. Тоггсн бүүдлиг оньгтан авад, тиим юм күцәнә.
Өдгә цагт Пранцин президентнь Николә Саркози болҗана.
Зака тогталһна йосиг хойр палатас тогтсн парламент күцәҗәнә. Хойр палатын нерәдлһнь — Келн-әмтнә хург болн Сенат. Келн-әмтнә хургиг мажоритарн системәр хойр эргцәр 5 җил- болзгт суңһна. Сенатыг бас мажоритарн системәр шуд биш кевәр дууһан өглһнә эв-арһар суңһна, энүнә үүлдврин болзгнь 9 җил. 3 җил болад Сенатыг һурвна кесн нег хүвд шинрүлнә.
Конституциг кецәлт угаһар күцәлһиг бүртклһн орн-нутгин политическ системин һол кергин негнь. Эн кергиг дигтәһәр күцәлһнө төлә 1958 җилин Конституцас иштәһәр Конституцин Совет бүрдәгдсмн. Советин ханьд 9 күн орна, эдн 9 җилд шиидгднә. Тер мет нааран Пранции урдк цуг президентмүд бәәдл-җирһлиннь туршарт орна. Советин 3 җил болһн һурвна кесн нег хүвд шинрүлнә. Конституцин советин ахлачиг, президент советин гешүдин тооһас шииднә.
Президент, депутатнр болн сенатормудыг суңһлһн ямаран кевәр күцәгдҗәхинь бүрткнә, референдумс чи-кәр бүрдәлһиг хәләҗ, терүнә ашмудынь олнд өргәр медүлнә. Конституционн сове-тин шиидврин туст һундл өргҗ болшго. Государствин йосна, административн болн зарһин цуг органмуд терүг күцәх зөвтә. Парламентин тускар тодрхаһар келхлә, энүнә палатмудын тоод 898 депутат орна. Эднәс 577 — Келн-әмтнә хургин депутатнр болҗана, 321 — сенатормуд. Эдн олн зүсн партьсин болн җисәдин элчнр болҗа-на. Партийн биш депутатнр болн сенатормуд бәәнә. Болв парламентд, Әрәсәдмет, кесг партьс шишлң багмудт орад, эврәннь фракцс бүрдәнә.
1982 җилин март сард децентрализацин туск закан батлгдв, энүнәс иштәһәр Пранц 95 департаментд болн 22 областьд хувагдв. Эднә толһачирт күцәгч йосн өггдҗәнә.
Оли зүсн партьс болн җисәд Пранцд үүлдҗәнә гиҗ келләвидн. Хамгин ик тиим организацсин тоод Пранцин социалистическ парть йовна — ФСП (фр. Partie Socialiste — PS) 1971 жилин июнь са-рин 11-13-д эн бүрдәгдлә. эн парад зүн чидлмүд негдсн бәәнә. Ут-турштан энүнә зергләнд 200 миңһн күн орҗана. Республиканск парть (фр. Partie Republicaine — PR) 1977 җилин май сард тогтагдла. Энүңд кесг парть болн жисәд орҗ шин организациг бүрдәсмн. 160 миңһн күн энүнә ханьд бәәнә. Һардгч орган Келн-әмтнә совет болҗана.
Тиим кевәр сүл һучн жилд Пранцд политическ бәәдл-җирһл ик сольврта, йовудта болв. Кесг партьс шинәс бүрдв.
Эн түргн иовудта әмдрлин тускар бар тодрхаһар келҗ өгнә. Хамгин ик журналмудын тоод "Пари матч" гидгиг темдглҗ болҗана. фр. Раris-Match (Парижск матч) долан хонгт нег дәкҗ һардг зургудта журнал. Энүг Парижд барлна. 1949 җилд энүг бүрдәлә. Тиражнь 900 миңһн экземпляр болжана. Энүнә эзнь Д. Филиппаччин издательск баг болҗана.
Олн зүсн газет чигн орн-нутгт һарна. Үлгүрнь, өдр болһн һардг "Фигаро" (фр. Figaro) газет орн-нутгт болн делкәд икәр темдгтә. Энүг Парижд барлна. 1826 җилд энүг бүрдәлә. 394,5 миңһн экземпляр тиражтаһ-ар эн һарна.
Зәңгллһнө делкән агентствсин тоод Франс Пресс Агентств (фр. Agence Presse — FFP) орҗана. Эн агентств автономн коммерческ предприять болҗана. 1944 җилд энүг бүрдәлә. Урднь 1835 җил тогтасн Гавас гидг агентствин зөвиг эн эдлсмн. Франс Пресс Парижд бәәнә.
Келн әмтнә радион компань 1975 җил тогтагдла. Тер мет 1975 җил орн-нуггт телеүзгдлин 3 компань һарв.
Экономик[ясх | иш ясх]
Пранцин экономикин тускар келхлә, энд маши тосхлһна, радиоэлектронн, электротехническ, авиационн, керм тосхлһна, промышленность, металлургий ик делгрлт авсн бәәнә. Һазадын орна капитал орн-нутгт ик чинр зүүҗәнә. Нүүрснә, атомин промышленность, төмр хаалһ, залһлдана предприятьмүд келн-әмтнә болҗ үлдҗәнә. Болв һоллгч күчиг экономикд онц эзнә ик кемҗәтә капитал һартан авсн бәәнә. 25-30 күчтә финансин-промышленн баг кергин ик зууһинь күцәҗәнә.
1974-75 җилмүдт экономическ гүн кризис орн-нутгт болла.
Төмр хаалһин утнь — 37 миңһ һар километр, хату девскртә нег сай һар километр шоссейн хаалһ бәәнә.
Тиим кевәр бидн ахрар Пранции өдгә цагин политическ тогтацла таньлдулвидн. Хальмг Таңһчла әдләр, пранц эндр өдр ик политическ сольврмудын өмн бәәнә.
Һазадур иш авсн[ясх | иш ясх]
- France from the BBC News
- France at UCB Libraries GovPubs
- Weather Forecast
