Китдин Улус Орн
|
Китдин Улус Орн (Хальмгәр) People's Republic of China (Инглишар) |
||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
| Частр: 义勇军进行曲 |
||||||
.svg) |
||||||
| Хотл Балһсн | Бәәҗң (北京) | |||||
Китдин Улус Орн (ки. 中华人民共和国, Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó, 中国[1]) тускар медедго күн һазр деер уга, Делкән хамгин ик орн-нутуг мемлекеттік эн болҗана. Энд ода 1 җува 160 сай күн байна гиҗ 1990 җилин то-диг медүлҗ-эна. Орын-нутугин мемлекеттің хотол балһснь Бәәҗң, энд 10 сай 819 миңһун күн улуста байна (1990 җил улус).
Орын-нутугин мемлекеттің тогтац
[ясврлх | кодар ясврлх]Китдин орнд 23 провинциясында. 5 автономды велаят райондар болн цутхулңгин медлин 4 балһсн (Бәәҗиң, Шанхай, Тянҗин, Чунцин) бәәнә. Автономн райодын тоод Өвр Моңһл (Внутренняя Монголия), Шинҗән-Уйһур, Төвд, Нингша, Гуаншин орҗана. Өвр Моңһолд болын Шинҗән-Уйһурин автономды райондар мана ойрад қалмақ хальмгуд бәәнә. Өвр Моңһолың хотол балһснь — Көк Хот, Шинҗәңгин хотолнь - Үрүмчи. Тегәд Китд Улусин Республикасындағы Җумхур Хальмг Қалмақтардың Таңһачла бас эврөнөнь тууҗаран, өдгә цагин йовдаларн залһалдата, гиҗ келҗ болҗана.
Китдин орын-нутугин государственн девлет келнь китд болҗана. Китд улус - хань — орн-нутугин мемлекеттің цуг байрақ улусин 90 һар процентинь тогтаҗана, талдан 50 hap келн-улус энд бәәнә. Тер тоод Нингша провинциясында сартақ исламның улус, Гуаншинд Өмн үзг Азияның келн-улус — вьетд болн нань чигин әмтын байна.
Тарихи
[ясврлх | кодар ясврлх]Делкән хамгин кезәңак туужта орн-нутугудин негень Китд болҗана. Кесег зун җилин туршарт Китдин хаадуд хам-хоша бәәх орн-нутугудиг эврәннъ күчнүд орулхар седҗәлә. Манҗуриг, Моңһолмудин, Зүн һарин, Кашгарин, Төвдин зәрм Һазрамудыг эзлҗ авад, эврәнень орн-нутуган өргеҗүлсамин.
Болве XIX век зун җиләс авын Англь, Японь, Германь болын нань чигин орн-нутугуд Китдиг эврәннь медледән орулхар седҗәлә. Китд улус эн даҗрачнарин өмнәс кесег дәкҗ ноол-дандбосла. Синьхайск революц (1911–1913 җилмүд) рок монархиг уга кеһәд, Китд Респуб-Җумхур-ликиг зарлала.
1937–1945 җилмүдт Японь Китдиг даҗрахин кергет, дә босхала. 1945 җилд советск радян церег Японя Квантун әәрмиг хамх цокад, Манҗуриг сулдукхала. Японь эврәнень капитуляции тускар зарлала. Советск Радян цер-гин командовань Китдин улусин әәрмед япон трофейн зер-зевиг бәрулҗ өглә. Тиим ке-вәр Китд ңутугт олн улусин революц диилвар бәрхин төлә сән таал тогтагдала.
Хулһан сарин нег шинд Китд Улусин Республик Җумхуриети мемлекеттік зарлагдала. Ода орн-нутугт 1982 җилин бар сарин 4-д батласан КУР-ин Констигитуц үүлдҗөнә. 1965 җилин хөөн "культурын революцин" йовудт 1954 җилин Консти-туцла ирлцәтәһәр тогтасан политическ бур-дәц хамхалгадла. Олн-улусин элченрин Цугкит-дин хург (ВСНП) үүлддгән уурв. Суңһугдудг государственн мемлекеттің органмудын ормуд цергә-бюрократическ диктатурин органмуд тогтагдла. Бәәрен органмудын көдлөмшиг ревоюционин" комитетмуд куцәҗәлә.
1982 җилин Конституцла ирлцәтәһәр олн улусин элченрин Цугкитдин хуруг девлет государственин йосна ах орган болҗана. Провинцсәс, автономн велаят райодас, цутхулңаг медлин балһасдас суңһугдасын депутатирас ВСНП тогтана. Депутатириг суңһулһан ВСНП-н даңгин үүлдудг комитетин һардаврат болна. Хуралт болһна ВСНП 5 җилин болагт суңһугдана. Цугкитдин эн хуруг КУР-ин ахлачиг болын терүнә даруксиг суңһүна. КУР-ин ахлачин болын терүнә даруксин үүлдуврин болзогань бас тавн җил болҗана, дарук болзагит чигин эдниг суңһаҗ болҗана, болв хойр болзгас үлү биш цагат.
КУР-ин ахлач государствин мемлекеттік девлет институтының дотур-дундын болн һазадын кергүдт элчельна. КУР-ин ахлачин селвегәр ВСНП Государственн Девлетин советин радян (правительствеин) мемлекеттің премьерин кандидатуриг батлана. Цугкитдин хургин сессьмуд хоорнод даңгин үүлдудаг комитет үүлдувриг күцәнә. Комитетин ахлач, терүнә дарукс, секретаритын начальник болн гешүд суңһугдана. Комитетин күцуц зөвин болвозгань бас тавн җил болҗана. Зака тогтагче йосиг Цугкитдин хург күцәнә.
Күцәгче йосн болхала Государственн Девлетин советин радян һарт байна. Государственн Девлет совет радян Цугкитдин хургин болн терүнә даңгин үүлдудг комитетин өмн дааврата болҗана. Госсоветин Девлет Радян болзогань бас тавын җил болҗана. Орын-нутугин мемлекеттің экономическ, политическ олн төрмүдиг комитет күцәнә. Госсоветин Девлет Радян премьер, терүнә дарукс, советин радян гешүд болн секретариатын начальник Госсоветин даңгин үүлдудг комитетд орна. Премьер, терүнә дарукс болн комитетмүдин ахлачнар эн үүлд хойрас үлү болзагат тәвгадхаш.
Райодын, велаятин балһасна, провинцсин олын улусин элчинрин хургад тавын җилин болзогат суңһугдана.
Орын-нутугин мемлекеттік парламентд - олын улусин элчинрин Цугкитдин хургин ханьд 2970 депутат орҗана. Эдниг олвын мандатта системәр,нуучнар дууһар өгәд суңһала.
Орын-нутугин мемлекеттік политическ бәәдле-җирһалд урдук кевәр һололгеч чинриг Китдин Комму-нистическ парть зүуҗәнә. Энүг 1921 җилин така сарин 1 шиңд бурдәлә. 1991 җилин то-дигәр партии ханьд 50,32 сай гешүн бәәлә. Сүл ик сольврмудын цагла чигин Коммунистическ парть күчән барҗахш. Орн-нутугт мемлекеттік болҗах ик политическ боли хамгин түрүнд экономическ сольвромудыг чадмагар һардҗа-на.
Энүнә үүлдувриг бурушаҗах баһчудын чидлимүд орн-нутугт мемлекеттік байсан болв чигин, ода деерән эднд бәәдлиг сольх арһ уга болҗана. Ода деерән партии лидермүд орн-нутугин өдгә цагин бәәдлиг һартан бәрҗәнә. Экономическ ик сольврата политикиг коммунистнир ик урдаснь күцәснә ашт орын-нутугт тиим бәәдыл тогтав. Делкәд учрҗах демократическ сольврумудыг Китдин коммунистинир Советск Радян Союзин коммунистинрәс урдаснь медҗ тодраха керг-үүлдувар күцәлә. Орн-нутугин мемлекеттің эконо-микин бәәдлиг ясрулхин кергет Дэн Сяопине селвегәр һазадын капитал орн-нутугт промышленностин кесг халхад өргәр олзулдаг болв. Сул экономическ зонмуд өргәр бүрдәгдҗәлә. Радян Советск Союзд Радян болхала тер цагла хуучин йосн нам түрун ишкидлән эн туст кеһәд уга билә. Тиигәд Һазадын капиталыг олзалсана, эврәннь экономикой оңдарулсна ашт Китд ард хоцорлаһнас болын революционн ик сольврмудас гетлегев. Хуучин йосн ормадан үлдав.
Коммунистическ партии Генеральн сег-лөтрин үүлиг ода Цзян Цземинь дааҗана. Энүнлә дегец эн КУР-ин цергә радян советин ах-лачнь болҗана. Тегәд цергә күчин чигин ком-мунистнрин һарт бәәхмен болҗана.
1987 җилин хулһан сарин чилгичәр КПК-н XII съезд болла. 285 күн улуста ханьта шин ЦК-г эн суңһув. 200 күн улуста ханьта селвегченрин цутхулаң комиссь энд суңһула. ЦК-н Политбюрон ханьд 18 күн улуста орҗана. Дисципли бүртукдуг цутхулаң комиссь партьд бас байнәжй.й. Тегәд коммунистер урдук кевәр дисциплинд һол оньган өгдег болҗана, үлу үг келх зөв уга. Тегәд орн-нутугт мемлекеттік буржуазиялық гиҗ келҗ болх зәрм партьс бөөсын болв чигин, эврәннь һололгеч зокалмудас коммунистнир хаһцаҗахш. Талдан халәцтә партиг эдин цагин некверлә ишкидыл бәрҗ тесдег болҗана.
"Буржуазн" партисан тоод Китд нугугут демократь делгурүлуһнуд дөң болдыг ассоциац, Китдин демократическ лиг, Тайваня демок-ратическ автономин лиг. Гоминьдана рево-люционн комитет үнн-чик бәәдлин Китдин парть болн нань чигн зәрм җисәд үулдҗәнә. Болвы орн-нутугин политическ бәәдел-җирһилад эднә зүүҗәх чинринь йир баһ. Китд парла-ментин ханьд һалалгачдан коммунистнир байна. Талдан партьсин элчинриг терүнә ханьд кезә орулхамб?
Тер мет Китдин олн улусин политическ селвелцәнә радян совет орн-нутугуг мемлекеттік 1949 җиләс авын үүлдеҗәнә. Энүнә ханьд олн зүсан демократическ партьс, олна организацас, олн зусн келн-әмтенә элчинир, тер мет һазадын орнд бәәх китд улус орҗана. Радян Советин ахлачнь КПК-н нертә үүлдәч Ли Җуйхань болҗана.
Хабар агенттігі церлелте
[ясврлх | кодар ясврлх]Өдр болһан һардаг газетмүдәс хамгин ик тиражтань "Женьминь жибао" болҗана КПК-н ЦК-н орган эн болжана. 5 сай зкземпляртаһар һарчана. Болвы китд пионермүдин газетин тиражнь энүнәс ик — 11 сай.
Зәңгелелһенә "Синьхуа" агентств нарт дел-кәд ик темдгтә. Энүг 1931 җил Яньаньд бурдәлә. Улан Китдин агентств гиҗ энүг түрүн саамд нерәдҗәлә. 1937 җилин туула сард энүг Шин Китдин (Синьхуа) агентствд хүврүлв. Цутхулаң радиозәңгелилһи болн техе-үзлүһан орн-нутугт байна. 105 телестанц Китд нутугт мемлекеттік үүлдҗәнә.
Эдл-аху
[ясврлх | кодар ясврлх]Китдин экономикин тускар бидн келлә-видын. Сүл цагт энд хамгин шин технологийтә промышленность делгерлит авчана, сул экономик зонмуд энүнд сән нилчән күр-гҗәнә. Селәнә эдл-аху орн-нутугут ик делгерлит авчана, энд бас ик сольврмуд күцәгдв, орн-нутуг бийән хот-хоолар теткҗәнә. Китдин мөңгнь-юуань — 10 җяо — 100 фын. Сүл саамд нарт делкән бәәдл-җирһалд Китдин чинр өсәд йовна. Her үлү Советск Союз Радян тарад хуурсана саамд эн орн-нутугин тоомсрнь өөдлөв. Моңһолын, Казахстана Қазақстан болн нань чигтн орн-нутугудын туст энүнә күргҗәх үлмәнь өсәд йовна.
Заалтс
[ясврлх | кодар ясврлх]Дәкәд хәләтән
[ясврлх | кодар ясврлх]