Цаһан сар

Цаһан — хальмг улусин нег сән өдр. «Зул» гидиг сән өдрин хөөн күцуц хойр сар болад «Цаһан» болдыг. «Цаһан» болсан сариг Цаһан сар гиж нерәднә. Эн сарин нег шинд «Цаһан» болдыг йоста. Үвл чиләд, хавр эклжәхиг «Цаһан» гидиг сән өдр медүлнә. Тигәд чигән «Цаһан» өдр хальмг улус мемлекеттік нег-негнеләһән харһахларн, түрүн болҗ менд сурчакад, дарунь игҗ келдәг: «Үвләс сән менд һарват?» «һарв-һарв» — гиҗ хәрү өгдег. Бас игж келдег: «То бүрун, толһа менд цуһар үвләс һарувидін. Мал-гермадән бас тооһан геяго үвләс һарч, көк ноһа көләрн ишкихәр зүткуҗәнә». Кезәнә әмтән «Цаһаг» йир күләдг бәәҗ, яһад гихлә, негдвәр, хальмг улус мемлекеттік бас нань сән ик юм үздго бәәсмән, хойрдавар, хальмг улет олн сән өдрмүд үга һурвадвар болхла, үвал чилҗәх, хавр ирҗәх, ноһан һарх, тег көкрх, мал теегт һарх, хөөчнәрәт амр болх. Дөрвөдвәр болхла, әмтн нег-негнәннь чипэ утлус, мемлекеттік нег-негнедән золһҗ, белг өгч, нәәрән кеҗ, уудьвран һарһхар өмәрдег бәәж- «Цаһан» өдр эмтн бииләд, дуулад, бийән сергәдг болҗана. Тер учрар эврэннь хальмг сән өдрөмүдән сәәнэр байртаһар кезәнә да-вулдуг билә, одачн тер янзан гелго «Цаһаһан» тосҗ сергемҗтәһәр давулх кесергетә. Цуг туслун авьясмудьшь һазр-һазратнь бәрҗ «Цаһаһан» кех керггә. «Цаһана» авьясмуд иим гиҗ медхемен: «Цаһана» өмн хальмг улус ик-баһ уга белдевар кедег бәәсмән:

гер дотуркан арчаҗ уһах кергетә, кир-хуран уһаҗ авдаг
эрк биш шин хувуц уйҗ, эс гиҗ хулдуҗ авдаг йоста
алх хө мал дотурас шүүҗ авад, әминь һарһад, мах белдедег бәәҗ
«Цаһана» өмн өдр күүкд күн толһаһан уһаһад, үсән халхин герел

дахулж самлад гүрҗ авдг бәәсмин. Деерень шивриләг өмсөдәг бәәҗ. Цаһан за- хта киилиг өмсәдәг бәәҗ.

«Цаһана» өмн өдр боорцыг олн зүсәр кеһэд, көңшүн үнр һарһадаг.Бо

орцг олн зүсн аертә болна: целвег, хорха боорцыг, бауырсақ жола боорцыг, кет, валу на баасн, хушуш толһа, тоһш боорцыг, бауырсақ темән боорцыг бауырсақ. Хальмг улс кезәнә холд юмнд йовж, олн юм үзж һәәхҗ иовсн биш, өдр нүдундән үзж ижлидсан юмсудынь нерәр боорцыган нерәдяг бәәжә "цгиГэявгэр"кедег йоста. Хорха боорцыгиг бауырсақтар бас олар кех кергтә, яһад гихлә хорха боорцыгин бауырсақтар тооһар мал вседга, малын то олн болдг. "Мал асрхла амн тоста», гиһәд кезәнә келчексан үлгүр бәәдг. Хуцин толһаг негәг кедег. Кет, жола, валуна баасын - эн һурвын нертә боорцыгуд бас нежәд болх зөвтә.

«Цаһана» өмн асхн герин эза күузкд күн боорцоган бауырсақтар кечкәд, дееҗ бәрдемен, зул тавладман, мергедман, зрк эргүлдуман» яһад гихилә эн өдр Мацаг өдр болжана. Даруяь нет шин болха. Дееҗд һурвын нелвег. хуцин толһа, кет, җола боорцог, 4-5 хорха боорцог бауырсақ, шикр-балта тәвәд. шүтәнә өмн оркдг. Эн дееҗиг һурв хонулад идхимн Эврә улс идх йоста. Күүнә күүнд өгдмн биш. Кезәнә «Цаһан» хальмгхлә, икчүдәс үлү бичикдүд икәр байрладаг байсман. Учирнь ил медгәдәг билә: «Цаһан» өдр гертән шикир-балта цадлатан идх, дәкәд гер болһиг дарҗ орад, тенд өгсинь идх. Бийәсн улүһинь хормалад герүрн авч ирдг бәәсмин. Терүһән дүрчкәд, кесгегән идәд, хумран хаңһадаг бәәсмин. Невчк бәәхтәнь балһс орад хулуд кедег бәәҗ. Теңдәс сэн амтта хот-хол хулдуж авад, ирдыг бәәҗ. «Цаһанд» белг өгх зать, яңһәг, компать авдг бәәҗ. Аш сүүлднь, келхд, хальмг улс үнн седкеләсн «Цаһан» гидиг сэн өдрән күләҗ, тосҗ, белдевар кедег йоста. Эн сән өдрин «Цаһан» гисн нерн цаһав хаалһата нерн болҗ хальмг қалмақ улст тоолгодог, яһад гихлә цаһан өңг үснә, цаһан идәнә өңг болҗана. Үсн, цаһан идән мана хальмг улста ончота-төртә хотнъ болж тоолгадна. Иим нертә-төртә хотын өңгәр Ңаһан өдр нерәдгедҗ. Эн сән йорта юмн. «Цаһан» гисын нерен — ямаран сайхан нерн! «Цаһан» өрүн герин эзн күүкд күн, эрт босад, цәәһән нернә. Цэ бүслүтәл, авдаран секәд, герин булуңгуд деес татад, тер деесн деер авдрас шин хувцан һарһҗ өлгенә. Тиим авьяста юмн: Җилдә нег дәкҗ хувцан сергәдг авьяс бәәҗ. Кезәнә хувцан авдарат хадһалдаг бәәсмин. Эврән шин хувц өмсэд кеернә. Тер хоорнод нерсын цәнь буслна. Цәәһән самрад, үсләд, тослад, зулг өргенә, дееҗ бәрнә. «Цаһан» өдр эрк биш үстә цә чандаман. Тосынь эләдәр тәвәд, цәәг зандарулдаман. Зать цәәд тәвдемен. Тер цагат цә амтата, тоста, зандарсан, каңкансан болдыг. Уухд иим цә урумдата, таалта болдыг. Терүнә хөөн наадкасань серәд, босҗ ирдг. Эк бийүрн күүкдән дуудад кедедг: «Күүкд, наартан, цаһалхамн». Тер цагат күүкднь экүрн, эцкүрн хальмгдәд ирдг. Экнь, эцкнь күүкдән барун халхаснь теврҗ үмснә. Иим үтмүд тер цагтан келнә: «Ут наста, бат кишгтә бол, ирх җилдән зүн хал-хасчен үмснәв». Ирх җилдинь бас өмнек кевтән барун халхаснь үмсәд, тер өмнк жилд келсн үтмүдән келнә. Җилин эргецед цуһар әмд-менд бәәй, улан чирәһәрн харһалцах болый гисын авьяс болҗана. Хадам эцк берләһән соньн кевтәһәр цаһалдаг бәәҗ. Йириндән хадм күн берд һар күрхумун биш болҗана. Бер хадмдан нүцкән махмудан үзүлхмн биш болҗана. Кезәнә хальмг улус мемлекеттік дурнудан үмсүлдәдго билә. Умсах саам харһахла, халхаснь үмсдг бәәсмн. Кергтә болхола, улан шар халхаснь үмсудаг. Күүнд үзүлҗ бардамнадго. Үмсусән үзүлхлә, ичквтд тоолгудуг. Тигәд тер учрар хадм берин халхд һар күрч үмсушго болҗана. Цаһалх кергетә. Тигәд яһҗ цаһалдг бәәсмәб? Бер һаринь хойр хансиг татад, дотурнь хоир һаран бултулад, хадм эцкүрн хальмыгнә. Хадм эцкинь бердән барун һаран |суңһҗ өгнә. Бер, хадмин һариг эврәнь хойр һарин хоорнод тохаднь күргуҗ арһул бәрәд, тер һартань һурв дәкҗ мөргенә. Ямаран сайхан авьяс.

Цуһар хоорндан цаһалчкад, цәәһән уухар сууна. Герин эзн «Цаһана» йөрәл тәвнә: Ирсн «Цаһан» өлзәтә болҗ, Җил болһан байртаһар «Цаһаһан» тосҗ, То бүрн, толһа менд бәәҗ, Үвләс оньдин гем-зовлаң уга һарча,

Мал гертәһән, шавхар-шувхуртаһан хавран тосҗ,
Улан зандан цәәһән уулцуҗ,
Урал-амаран күүндҗ,
Нег-негнәнень чирә үзлүцүҗ,
Нег-негндән түшг-дөңг болҗ,
Цуһар амулаң бәәҗ жирһий!

«Тиигтихә, йөрәл шингиртехә», — гиҗ цуһар кецыдге. «Цаһан» өдр әмтәхән хот кедмин. Элэдәр хальмг цә чандаман. Эн өдр цуһар байрта-бахта, цатхалаң, урлунь тоста, салаһаран тос һооҗулад махан идәд, седкл тавар бәәх йоста. «Цаһан» өдр герүрн цәәд кү дуудудман. Ойрха элгн-садан дуудад, үр-өнгән дуудад, цәәһән өгәд, уух ундынь өгдемен. Цацал цацдаман. Эн өдр әмтын ханхала, сән йорта юмн. Күүнд кишиг-буйн учирдәг. «Нег хаасуһарнь һардаг, нег хаҗуһарнь ордог», — гидыг үлгүр бәәнә. «Цаһан» өдр күүнәс юм хармндмн биш. Хот элвг-делвг болх йоста. «Цаһан» өдр эврән бас цәәд йовудман. Нег-негнедән шикир-балтаһар, за-тяр, яңһагар белг өгдемин. Бер көвүн хойр онц бәәхлә, тер «Цаһан» өдр эк-эцкүрн одх кергегә. Эцк-экләһән цаһалхар ододг болҗана. Белег авче ододман. Цә, тос авч одх кергетә. Кезәнә бер хадм эк-эцкүрн цаһалхар одхаларн, гертән цәәһән зандарулж чанчакад, нискд кеһэд бүркучкәд, өмнән бәрәд, теднүрн ордаг бәөҗ. Ааһд тер авч ирсын цәәһән кечкәд, хадм эк-эцк хойрлаһан цаһалчакад. цәәһинь хойр һарарн бәрүлҗ өгдег бәәҗ. Аав-ээҗинь, бәрүлҗ өгсн цәәһинь һартан бәрн. берән, көвүһән йөрәһәд уудуг бәәҗ. Бер көвүн хойртан белег өгдег бәәсмин. Кезәнә «Цаһан» асхан нег герет цуһар хурад байрин нәәрән кедег бәәҗ. Ода чигин тигҗ зәрмнь кенә. Эн чик йовдл гиҗ санх кергетә. Эн өдр әмтн байсҗ җирһх йоста юмн. Домбра цокад, гарма татад, әмтын бииләд жирһх йоста. Дуулдугуднь дууһан дуулад, седкелән байсадмн. Кезәнә баһчуд нәәрән кечкәд, һаза һарад, наад наадаг бәәҗ. Цаһан модн, билцыг бултулһан, шаһа наадлаһан — эн хальмг кезәңк наадад болж тоолгдна. Бийән нань аадрулдуг юмн уга бәәсмин. Тигәд наадад һаза на-адладад, баһчуд бийән сергәдедг бәәҗ. Бас ахыр туульс келҗ, марһа кецхәдг бәәҗ. «Цаһан моден» гидги нааадан йир шуугата наадан болдыг билә. Хальмг улус мемлекеттік келдег: «Цаһан» болхала, зурмн ичәнәсн һардаг». Ода өдгә цагат болсарнь, медсәрн «Цаһаһан» кенә. Болв сүл жилмүдт кесегень кезәңк авьясмуд медәҗ авхар зүткенә. Тернь йир сән. Үйәс үид хальмг авьясмуд үлдәд йовх учурта.

сарны эдэр:

05.02.00	22.02.01	12.02.02	01.02.03	20.02.04	09.02.05	29.01.06	18.02.07	07.02.08	24.02.09
14.02.10	03.02.11	21.02.12	10.02.13	31.01.14	19.02.15	08.02.16	26.02.17	16.02.18	05.02.19
23.02.20	12.02.21	01.02.22	20.02.23	10.02.24	29.01.25	17.02.26	06.02.27	24.02.28	13.02.29
03.02.30	21.02.31	11.02.32	31.01.33	19.02.34	08.02.35	26.02.36	15.02.37	04.02.38	22.02.39
12.02.40	01.02.41	20.02.42	10.02.43	30.01.44	17.02.45	06.02.46	24.02.47	14.02.48	02.02.49
21.02.50	11.02.51	01.02.52	19.02.53	08.02.54	26.02.55	15.02.56	04.02.57	22.02.58	12.02.59
02.02.60	19.02.61	09.02.62	29.01.63	17.02.64	05.02.65	24.02.66	14.02.67	03.02.68	21.02.69
11.02.70	31.01.71	19.02.72	07.02.73	26.02.74	15.02.75	05.02.76	22.02.77	12.02.78	02.02.79
20.02.80	09.02.81	29.01.82	17.02.83	06.02.84	24.02.85	14.02.86	03.02.87	22.02.88	10.02.89
30.01.90	18.02.91	07.02.92	25.02.93	15.02.94	05.02.95	23.02.96	12.02.97	01.02.98	19.02.99