Свисин Ниицән: хүвлвр хоорндк йилһән
б робот добавил: kaa:Shveytsariya изменил: gu:સ્વિત્ઝરલેન્ડ |
б робот добавил: ckb:سویسرا |
||
| 97-гч мөр: | 97-гч мөр: | ||
[[ce:Швейцари]] |
[[ce:Швейцари]] |
||
[[ceb:Swisa]] |
[[ceb:Swisa]] |
||
[[ckb:سویسرا]] |
|||
[[crh:İsviçre]] |
[[crh:İsviçre]] |
||
[[cs:Švýcarsko]] |
[[cs:Švýcarsko]] |
||
05:20, 5 Үкр сарин 2009-ә бәәдлин ясвр
|
|
Йосна халхар эн орн-нутгин Свисн конфедерац (немшәр Schweizerische Еidgenossenschaft, пр. Confederation Suisse, ит. Соnfederazione Svizzera) гиҗ нерәднә. Эн орн-нутг Цутхлң Европд бәәнә. Энүнә һазриң аһунь 41,3 миңһн квадратн километр болҗана, талданар келхлә, Хальмг Таңһчин һазрин кемҗәнәс хойр шаху холванд баһ. Болв бәәх әмгнә тооһар эн мана республикиг хөр һар холванд икдүлҗәнә, 1989 җилд кесн -дигәр Швейцарьт 6,6 сай күн бәәнә. Хотл балһснь Берн гидг нертә (Bern). Энд 140 миңһн күн бәәнә, өөрхн селәдиг тоолхла, 300 миңһн күн болхмн.
Хувалһиг авад хәләхлә, Свисн Һазр 23 кантонд хувагдңа, эдн дотр əмгуд бәәнә, дәкәд хотонмүд бәәнә. Кантонмудын нернь иим: Ааогау, Аппенцелль,Базель, Берн, Вале,Во, Люцерн, Невшатель, Санкт-Галлен Тичино, Тургау, Унтервальден, Ури, Гларус,Фрибург, Цуг, Цюрих, Шафхаузен, Швиц, Юра.
Эн 23кантон конфедерациг тогтана. Тиим кевәр Свисн конфедерац республик болҗана. Энд 1874 җилин хөнə сарин 29-д батлсн Свисн конфедерацин Конституц үүлдҗәнә.
Свисн Һазрт дөрвн келн — немшмудн, пранцсн, италмудн болн ретороманмудн гиһәд үүлдҗәна. Тиим кевәр эн халхар Европин тал дунд бәәх эн орн-нутг мана таңһчла адл - манад хальмг болн орс келн үүлдҗәнә. Мөңгнә единицнь - евро. Орн-нутгин Келн-әмтнә сән өдрнь - Конфедерац бүрдснә өдр — ноха сарин 1 шин (1291 җил). Тегәд эн орн-ңутр 7 00 жилин байн тууҗта болжана.
Энд бәәх әмтнәс нег сай Шаху улснь һазадын орна көдлмшчнр болжана, эдн цаг зуур эс гиҗ даңгинд энд көдлҗәхмн болжана. Үндсни швейцарцнр дундас 65 процентнь немшәр, 18 процентнь — пранцск, 12 процентнь итальянск болн 1 процентәс баһнь ретороманск келәр келнә. Бурхн-шаҗнд шүтдг улсин 50,2 процентнь католикүд, 4 8 процентнь протестантнр болжана.
1291 җилд һурвн кантон негдәд Свисн конфедерациг бүрдәлә. 1815 җилд болсн Вена балһсн конгресс Свисн Һазрин "тасрхан уга нейтралитетиг" зарлла. Ода куртл эн тер закаг күцәжәнә, ямаран чигн дәәнд болн щүгәнд орн-нутг орлцҗахш. Тиим кевәр орн-нугган дотр-дундын бәәдл-жирһлнь чигн сән-сәәхн, дигтә-дарата болҗана, энд бәәх келн-улс хоорндан ни-нег нәр, нег-негән тевчҗ бәәнә. 1848 җилд батлсн Конституцар Свисн Һазр ниицəтə орн нутг болв.
Кантон болһн эврәннь Конституцта, парламент болн правительствта.
Орн нутгин толһачнь Президент болҗана. Энүг Федеральн хург суңһна. Президентиг Федеральн советин (правительствин) гешүдәс нег җил болзгтаһар шүүҗ авна. Дарани болзгт энүг суңһх зөв уга. Президент дегц правительствин толһачнь болҗана. Тегәд правительствин гешүдин тооһас кесгнь президент болҗ чадҗана, яһад гихлә эдниг бас Федеральн хург 4 жилин болзгт суңһна. Федеральн советин тоод 7 күн орна. Президент энд ахлачлна.
Тегәд удан болзгт йосиг эн орн-нутгт һартан авч болшго болҗана. Тер учрар чигн эн орн-нутг җил ирвәс байҗад, цецгәрәд йовдг болхий?
Зака тогтагч йосн Федеральн хургин һарт бәәнә. Талданар келхлә, эннь орн-нутгин парламент болҗана. Хойр хорас эн тогтна: Келн-әмтнө хора (дора гер) болн Кантонмудын хора (деерк гер). Келн-әмтнә хоран ханьд 200 депутат орна. Эдниг цуг олн әмтн шуд кевәр нуувчар дууһан өгәд ирлцңгү элчллһнә системәр 4 җилин болзгт суңһна. Кантонмудын хоран ханьд болхла 46 депутат орна. Тиим кевәр кантон болһн хойр депутатыг суңһна. Тер мет Келн-әмтнә болн Кантонмудын хоран ахлачнриг җил болһн шинәс, суңһна.
Тиим кевәр зака тогтатч йосиг Федеральн хург, күцәгч йосиг федералн парламент күцәнә. Кантонмуд эднә үлмәд икәр орхш, Энүнә тускар бидн деер бичләвидн. Цутхлңгас кантона йосна органмудыг уурулх эс гиҗ теднә көдлмшт орлцх зөв уга.
Политическ бәәдл-җирһл орн-нутгт ик йовудта. Политическ олн партьс энд шунмһаһар үүддҗәнә. Теднә тоод байн ик тууҗта организацс бәәнә. Орн-нутгин политическ бәәдл-җирһлд ик чинр зүүҗәх партьсин негнь — Свисн Һазрин радикальн-демократическ парть. (Freisinnid Demokrat ische der. Schweiz). Энүг 1848 җил тогтасн бәәҗ. 150 миңһн гешүн энүнә ханьд бәәнә. Ахлачнь Франц Штайнеггер. Парламентин келн-әмтнә советд Nationalrat) эн парть хамгин ик то - 51 - депутатта. Тер мет кантонмудын советд (Standarat) эн партяс 14 депутат бәәнә.
Хойрдгч ормд эврәннь чинрәрн Демократическ - христианск парть (Christlich Demokratieche Partei der Schweiz) йовна. Энүг 1881 җил бүрдәлә 1970 җилин бар cap күртл энүг Консервативн христианск социальн олн-әмтнә парть гиҗ нерәдҗәлә. 60 миңһн күн энүнә ханьд бәәнә. Партин ахлачнь Ева Загмюллер-Вебер болҗана. Келн-әмтнә советд эн партин нерн деерәс 42 депутат үүлдҗәнв, Келн - әмтнә советд болхла хамгин ик то — 19 депутат бәәнә. Тегәд олн әмтн дунд эн парть ик дөңнлт авсн бәәнә, гиҗ келх керггә. Олн нань чигң политическ парть болн җисән орн-кутгт бәәнә.
1991 җилин правительствин ханин тускар келхлә энд Свисн Һазрин Президент дегц дотр-дундын кергүдин департаменгин начальник бәәсмн. Вице-президентнь болхла һазадын каргүдин департаменгин ахлачин үүл дааҗана. Тер мет правительствд юстицин болн полицин, цергә, финансин болн таможня, көлгнә - эалһлдана болн энергетикин департамснт бәәнә. Тиим кевәр Свисн Һазрт бәәх 7 департаментсин неринь авад хәләхлә, диттә-дарата бәәдлд һол оньган өгнә гиҗ келҗ болҗана. Тегәдчигн эн орн-нутгт цугаь тогтурта, бат диг-дарата болна гиҗ сангдна. 100 һар җилдән энд Конституц үүлдҗәнә. Энд революц эс гиҗ нань чигн йк цүүгәтә йовдлмуд болсиг соңсҗ болшго. Кезәңк авъясиг зууһад җилин туршарт энд күцәнә, терүг эвдх зөв кенд чигн уга болҗана. Свис əмтн эврән чигн сольврмудт дурго әмтн болҗана, маңһдур эдниг юн күләҗәхинь эдн сәәнәр меднә. Тегәд чигн зууһад җилин туршарт энд юмн учрхш — тернь бас зәрмдән йир сән болна гиҗ мана улгүрәр ул кехлә, келҗ болҗана.
Свисн Һазр өөдән делгрлттә индустрийтә орн-нутг болҗана. 1 күүнә туст ирлцҗәх оруһин Кемҗәһәр делкәд Түрүн ормд йовна. Цуг делкән хамгин ик финансов болн банковск цутхлң эн орн-нутг болҗана. Ик кемҗәтә монопольс экономикд ик чинр зүүҗәнә. Свисн Һазрин промышленностьд өөдөн чинртә болн үнтә производств ик хүвинь эзлҗәнә. Маши тосхлһн, фармацевтическ, химическ промышленность ик делгрлт энд авсн бәәнә. Атомн электростанцс орн-нутгин энергетикд баһ биш орм эзлҗөнә.
Һазадын туристнр олар нааран ирнә (җил болһн 6-8 сайкүн). Орн-нутгт 5 миңһн километр төмр хаалһ бәәнә, 65 миңһ һар километр шоссейн хаалһ.
Һазадын хулд-гүүлгән орн-нутгт ик делгрлт авсн бәәнә. Эн үзмҗәр Свисн Һазр делкәд нүүрлгч ормд йовна. Хальмг Таңһчла чигн эн орн-нутгин предпринимательмүд экономическ залһлдаг өргҗүлхәр бәәнә. Эврәннь капиталан орн-нутг һазадын ордудар икәр йовулна. Свисн Һазрин капиталын ул деер талдан орн-нутгудт бүрдәсн предприятьмүдт 3,5 сай кун көдлҗәнә. Свисн Һазрин банкудт (эднә тонь 500 һар) 1978 җилд 39 6 җува франк хадһлгдҗала, эннь орн-нутгин оруг 2,5 холванд икдүлҗәлә. Эндхамгин баһ алвиг делкәд авна.
Орн-нутгин хамгин ик газетмүдин тоод "Блик" (Blick — "Хәләц") гидг газет йовна. Энүнә тиражнь 379,8 миңһн экземпляр. 1959 җилд энүг бүрдәлә. Тер мет "Тагес анцайгер Цюрих" (Tages Anzeiger Zurich — "Цюрихин өдр болһна шинҗллт") гидг газет Свисн Һазрт икәр темдгтә. Энүнә тиражнь 256,7 миңһн экземпляр болҗана. Цюрихд эн һарна. Энүг 1893 җилд бүрдәлә. Эн хойр газет немш келәр барлгдна.
Орн-нутгин политическ болн экономическ бәәдл-җирһлин тускар ахрар тиигҗ келҗ болҗана.
